सूर्याच्या मकरसंक्रमणाचा दिवस म्हणजे मकरसंक्रांती. म्हणजेच या दिवशी सूर्य मकर राशीत प्रवेश करतो. ह्या दिवसापासून उत्तरायणाची सुरुवात होते. मकरसंक्रांतीच्या दिवशी सूर्याप्रती कृतज्ञता व्यक्त केली जाते. म्हणून ह्या महिन्यातील लेखांमध्ये आपण प्राचीन भारतातील सूर्य संकल्पनेचा आणि सूर्यपूजेचा आढावा घेवू.
या लेखात आपण ऋग्वेदातील सूर्य देवतेची ओळख करून घेवू.
प्रकाशाचे द्योतक
वेदांत सूर्य, सवितृ आणि पूषन अशा तीन देवता प्रकाश तत्त्वाच्या द्योतक आहेत. ऋग्वेदात सूर्याचे वर्णन मित्र आणि वरुणाचा नेत्र म्हणून येते. पुरुषसूक्तातही पुरुषाच्या नेत्रापासून सूर्याची उत्पत्ती झाल्याचे वर्णन येते. म्हणून प्रकाशमान गोल आणि प्रकाशक नेत्र यांवरून प्रकाशतत्त्वाच्या देवतांची संकल्पना अस्तित्वात आली असणार.
सूर्यदेवताचे विविध नावे
वैदिक परंपरेनुसार, सूर्याला दिव्य नेत्र किंवा जगाच्या प्रकाशाचा राजा मानले जाते. सूर्य सृष्टीला प्रकाश, उष्णता आणि ऊर्जा देऊन जीवनाचे पोषण करतो. सूर्य शब्दाची व्युत्पत्ती पाहिल्यास, सः अर्यः, सोSर्यः अशी करता येईल. म्हणजेच लोकांनी ज्याच्या प्रती जावे असा. ऋग्वेदात सूर्याला वॄषभ म्हटले आहे. वॄषभाचा अर्थ वर्षणशील असा होतो. त्यामुळे सूर्य वॄष्टीचा जलाचा दाता आहे. काही वेळेस त्याला आकाशातील रत्न म्हटले आहे, तर काही वेळेस आकाशातील दगड. तो सात घोड्यांचा रथावर आरूढ होतो. हे घोडे त्याच्या किरणांचे द्योतक आहेत. शिवाय त्यात सात रंगांनी निर्माण झालेल्या पांढऱ्या प्रकाशाची कल्पना असण्याचीही शक्यता आहे. काही वेळेस हे सात घोडे सात वारांशींही जोडले जातात. ऋग्वेदात सूर्याचे प्रतीकात्मक वर्णन चक्राच्या किंवा रथाच्या रूपात येते. याशिवाय सूर्याचा दुसरा प्रतिनिधी म्हणजे अश्व होय. काही ठिकाणी सूर्याला देवांचा अश्व मानले आहे. सूर्यप्रकाश जीवनस्रोत असल्याने तो आमच्यापासून जाऊ नये, अशी प्रार्थना ऋषी ऋग्वेदात करतात, मात्र आमच्या शत्रूंना तो मिळू नये अशी प्रार्थनाही केलेली आढळते.
सूर्य आणि अग्नी
सूर्य आणि अग्नी ह्यांचे संबंध ऋग्वेदात प्रस्थापित झाले आहेत. अग्नी रात्री जगाच्या शिरस्थानी असतो आणि सकाळी सूर्यरूपाने जन्माला येतो असे वर्णन येते. सूर्य आणि उषा ह्या वैदिक देवतेचा संबधही येतो. ती कधी सूर्याची माता आहे तर कधी प्रिया आहे. ती सूर्याला मार्ग दाखवते असेही म्हणतात. सूर्य आणि इंद्राचेही समानीकरण झालेले दिसते तर कधी वैमनस्य.
सूर्याचे प्रतिरुप वेन देवता
ऋग्वेदात वेन नावाची देवताही आढळते. ह्या देवतेचा उल्लेख केवळ एकाच सूक्तात येतो. वेन हा जलप्रकाशमय देव आहे. त्याला नभोजा आणि सुवर्णपंखांनी युक्त असे म्हटले आहे. म्हणजेच आकाशात उत्पन्न होणारा आणि सोनेरी पंख असलेला आहे. त्यानुसार वेन देवता सूर्याचे प्रतिरूप भासते.
सोनेरी देव
सवितृ हा देव सूर्याची एक कला किंवा वेगळे रूप आहे असे म्हणता येईल. त्याचे वर्णन साधारण सूर्यासारखेच केले आहे. पण त्याचा एक विशेष कायम अधोरेखित केला आहे तो म्हणजे ‘सोनेरी देव’. त्याचे नेत्र, केस, हात इत्यादी विविध अवयव सोनेरी आहेत असे ऋग्वेदात वर्णन येते. मात्र सवितृच्या रथाला केवळ दोनच घोडे आहेत. ऋग्वेदातील ऋषींनी त्याचे वर्णन लोकांना जागविण्यासाठी हात उंचावलेल्या स्थितीत केले आहे.
सवितृ सूर्याचे रूप
सूर्य आणि सवितृ यांच्यातील संबंध एका मुद्याद्वारे प्रस्थापित करता येतो. सूर्याचा जेव्हा एक घोडा असतो तेव्हा त्याचे नाव एतश असते आणि ऋग्वेदात सवित्यालाच एतश म्हटलेले आहे. काही ठिकाणी सवित्याला सूर्यरश्मिः असेही म्हटले आहे. यावरून सवितृ म्हणजे सूर्याचेच प्रातःकालीन आणि सायंकालीन रूप होत असे म्हणता येईल. काही अभ्यासकांच्या मते सूर्य आणि सवितृ एकाच कल्पनेचे दोन आयाम नसून, सुरुवातीच्या काळात दोन वेगवेगळ्या सूर्यदेवता होत्या. कालौघात त्यांचे विलीनीकरण झाले.
तेजोमय भग देवता
ऋग्वेदात आणखी एका देवतेचा उल्लेख येतो, ती म्हणजे भग. या देवतेला सवित्याची प्रतिबिंबित देवता असे म्हणता येईल. मात्र ऋग्वेदात भग देवतेला उद्देशून एकही स्वतंत्र सूक्त नाही. त्याचे उल्लेख सवित्यासोबत येतात. भग म्हणजे तेज आणि भगवान होण्यासाठी ह्या देवतेची प्रशंसा केली जाते. ऋग्वेदात भगभक्त ही उपाधी केवळ सवित्यासाठीच येते. प्राध्यापक डांग्यांच्या मते, भग देवता धन-धान्य-समृध्दीची द्योतक असून ते सवित्याचे समृध्दीवाचक रूप आहे.
पथदर्शक पूषन देवता
ऋग्वेदातील पूषन ही देवतासुध्दा सवित्याचेच रूप आहे. त्याचे महत्वाचे विशेषण म्हणजे आघृणिः म्हणजेच प्रकाशणारा. पर्यायाने त्याचा ‘पथदर्शक’ म्हणून उल्लेख येतो. सासरी निघालेल्या वधूला किंवा प्रेताला तो आपल्या प्रकाशाने मार्ग दाखवितो. एकंदरित तो जानपदीय किंवा ग्रामीण जीवनाच्या बाह्य व्यवहाराशी संबंधित आहे.
अशा प्रकारे ऋग्वेदात सूर्य आणि इतर संबधित देवता दिसून येतात. प्राचीन भारतात पुढे विकसित झालेल्या सूर्यपूजेसाठी ह्या देवता आधारभूत ठरतात.
