गुजरातमधील वडोदरा (बडोदा) येथे मराठी लोकांचे स्थलांतर साधारण 18 व्या शतकापासून सुरू आहे. मराठी राजवटीचा बडोद्याच्या सामाजिक, राजकीय आणि आर्थिक घटकांवर प्रभाव असल्याचे दिसून येते. बडोद्याच्या मराठी साम्राज्याचा इतिहास, स्थलांतर आणि भाषा यांचा आजच्या लेखात थोडक्यात आढावा घेतलेला आहे.
गुजरातमधील मराठा राजवट
18 व्या शतकात, मुघल साम्राज्याचा प्रभाव कमी झाल्यानंतर मराठा साम्राज्य गुजरातमध्ये विस्तारले. भोसले घराण्यासारख्या प्रमुख व्यक्तींच्या नेतृत्वाखाली मराठ्यांनी वडोदरासह गुजरातमध्ये आपले वर्चस्व निर्माण करण्यास सुरुवात केली.
गायकवाड राजघराण्याच्या काळात, राज्याला मराठी भाषिक अधिकारी, प्रशासक आणि सैनिकांची आवश्यकता असल्याने, मराठी लोक प्रशासकीय आणि लष्करी पदांसाठी वडोदरा येथे स्थलांतरित झाले. यामुळे वडोदरा शहराच्या राजकीय आणि सामाजिक जीवनात मराठी लोकांची संख्या मोठी झाली.
आर्थिक केंद्र म्हणून शहराच्या झालेल्या विकासामुळे महाराष्ट्रासह विविध प्रदेशातील कुशल कामगार, कारागीर आणि व्यापारी आकर्षित झाले. या प्रदेशातील व्यापार, शिक्षण आणि सांस्कृतिक क्षेत्रात मराठी लोकांनी महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावली.
स्वातंत्र्यानंतरचे स्थलांतर
1947 मध्ये भारताला स्वातंत्र्य मिळाल्यानंतरही वेगवेगळ्या कारणांमुळे मराठी लोकांचे वडोदरा येथे स्थलांतर सुरूच राहिले. महाराष्ट्रातील ग्रामीण भागातील अनेक मराठी लोक चांगल्या रोजगाराच्या संधी, शिक्षण आणि व्यवसायाच्या संधी शोधात वडोदरासारख्या शहरी केंद्रांमध्ये स्थलांतरित झाले.
वडोदरा येथील औद्योगिकीकरण, विशेषतः कापड आणि अभियांत्रिकीसारख्या क्षेत्रात, आर्थिक संधी उपलब्ध झाल्यामुळे मराठी भाषिक तेथे आकृष्ट झाले.
सांस्कृतिक प्रभाव
मराठी स्थलांतरितांनी वडोदराच्या सांस्कृतिक विश्वात महत्त्वपूर्ण योगदान दिले. त्यांची भाषा, परंपरा आणि सण तिथल्या स्थानिक संस्कृतीशी जोडले गेले. वडोदरातील मराठी भाषिक समूह गणेश चतुर्थी, गुढी पाडवा आणि इतर प्रादेशिक सण मोठ्या उत्साहाने साजरे करतो. आपल्या लक्षात येईल की मराठी भाषिकांच्या उपस्थितीने वडोदरा शहराची सांस्कृतिक आणि सामाजिक ओळख निर्माण केली आहे. हे शहर विविध संस्कृती आणि परंपरांचे केंद्र बनले आहे, तसेच शहराच्या विकासात मराठी लोक एक प्रमुख गट आहेत.
वडोदरा (बडोदा) येथे बोलली जाणारी मराठी भाषा
इथल्या मराठी भाषेमध्ये विशिष्ट भाषिक वैशिष्ट्ये आहेत. जी मराठी भाषिक समूह आणि स्थानिक गुजराती भाषिक समूह यांच्यातील ऐतिहासिक आणि सामाजिक-सांस्कृतिक परस्पर संवादामुळे घडून आलेली दिसतात.
वडोदरा गुजरातमध्ये असल्याने इथे बोलल्या जाणाऱ्या मराठीमध्ये अनेकदा गुजराती भाषेतील ध्वन्यात्मक प्रभाव दिसून येतो. त्याचप्रमाणे या प्रदेशात हिंदी ही मोठ्या प्रमाणात बोलली जाणारी भाषा असल्याने मराठीत काही शब्द कसे उच्चारले जातात यावर त्याचा प्रभाव दिसून येतो.
गुजरातच्या भौगोलिक आणि सांस्कृतिक जवळीकतेमुळे वडोदरामध्ये बोलल्या जाणाऱ्या मराठी भाषेत अनेकदा गुजराती भाषेतून उधार शब्द वापरले जातात. हे शब्द दैनंदिन जीवन, अन्न, सांस्कृतिक पद्धती आणि स्थानिक प्रशासनाशी संबंधित असू शकतात. उदाहरणार्थ, प्रमाण मराठी समतुल्य शब्दांऐवजी “सारो” (चांगले) किंवा “भज्जी” ( नाश्तातील तळलेले पदार्थ) सारखे शब्द वापरले जातात.
वडोदरातील बरेच मराठी भाषिक सहज बोलता बोलता मराठी आणि गुजरातीमध्ये कोड-स्विच करू शकतात. यामध्ये मराठी वाक्य रचना वापरत असताना स्थानिक संस्कृती किंवा वातावरणाशी संबंधित संकल्पनांसाठी गुजराती शब्द किंवा अभिव्यक्ती समाविष्ट करणे याचा समावेश होतो.
वडोदराच्या द्विभाषिक स्वरूपामुळे अनेक लोक गुजराती आणि मराठी दोन्ही भाषांमध्ये अस्खलित बोलू शकत असल्याने बोलल्या जाणाऱ्या मराठीचा स्वर आणि लय यात दोन्ही भाषांचे मिश्रण प्रतिबिंबित होते.
त्यांच्या भाषेचा गुजराती-हिंदी लहेजा मात्र त्याचवेळी टिकवून ठेवलेली मायबोली या दोन्ही बाबींचे दर्शन आपल्याला त्यातून घडते.
पुढच्या लेखात बडोद्याच्या मराठी समूहाने मराठी साहित्य क्षेत्रात दिलेले योगदान तसेच त्यांच्या भाषेची काही वैशिष्ट्ये तपशीलवार बघूया.
