स्वच्छतादूत सुशीला साबळे

सुशिला साबळे 50 वर्षांहून अधिक काळ मुंबईतल्या देवनार डंपिंग ग्राऊंडवर काम करतात. वयाच्या दहाव्या वर्षी त्या कचरावेचक म्हणून काम करू लागल्या. सुशिला सध्या ‘इंटरनॅशलन अलायन्स फॉर वेस्ट पिकर्स’ या आंतरराष्ट्रीय कचरावेचक संघटनेच्या उपाध्यक्षा आहेत. या संघटनेत 33 देशांचे साधारण साडेचार लाख कचरावेचक सदस्य आहेत. युनायटेड नेशन्स आणि इतर अनेक आंतरराष्ट्रीय संघटनांच्या हवामानबदल परिसंवादामध्ये सुशिला सहभागी होऊन आशियातील कचरावेचकांच्या समस्या मांडतात. 

1972 च्या दुष्काळात जालन्याहून मुंबईच्या डंपिंग ग्राउंडमध्ये

1972 मध्ये, मराठवाड्यातील जालना जिल्ह्यातल्या सुशिला यांच्या मूळ गावात प्रचंड दुष्काळ पडला. त्यामुळं इतर अनेक शेतमजुरांसोबत सुशीला यांचं कुटुंबही मुंबईत स्थलांतरित झालं. सुशिला या त्यावेळी अवघ्या दहा वर्षांच्या होत्या. मुंबईत ही कुटुंब कचरा वेचक म्हणून काम करू लागली. आणि डंपिंग ग्राउंडच्या आसपासच वस्ती करू लागली.  हातावरचं पोट आणि पोटाची खळगी भरणं हेच आव्हानात्मक असल्यानं शाळेत जाण्याचा प्रश्नच नव्हता. त्यामुळं लहानगी सुशिलाही कचरा वेचण्याच्या कामाला जात असत. 

16 आठवड्यांचा आर्थिक आणि नेतृत्व प्रशिक्षण अभ्यासक्रम

1998 मध्ये सुशीला कचरा वेचक आणि त्यांच्या कुटुंबियांच्या फायद्यासाठी काम करणाऱ्या स्त्री मुक्ती संघटनेच्या संपर्कात आल्या. त्यांच्या झोपडपट्टीतील 10 महिलांच्या स्वयं-मदत बचत गटात सामील झाल्या. बचत ठेवण्यासाठी बँक खाते उघडणे, त्यांना त्यांच्या नावावर स्वाक्षरी करणे आणि इतर मदत घेणे या गोष्टी हळूहळू सुशिलांनी शिकून घेतल्या. कचरावेचक महिलांना बळकटी येण्यासाठी 2001 मध्ये स्त्री मुक्ती संघटनेनं 16 आठवड्यांसाठी आठवड्यातून एकदा आर्थिक आणि नेतृत्व प्रशिक्षण अभ्यासक्रम आखला. या अभ्यासक्रमांमध्ये सरकारी योजना, बाल संगोपन तंत्र, पोषण, मूलभूत स्वच्छता आणि मुलींचे शिक्षण आणि लग्नाचे वय याविषयी प्रशिक्षण देण्यात आले. 

नेतृत्व आणि सामाजिक कार्यात रस

अभ्यासक्रमा दरम्यान, सुशीलांना आढळलं की त्यांना सार्वजनिकरित्या बोलायला आवडतंय.  आपण गटाचं नेतृत्व करू शकतो हा आत्मविश्वास त्यांच्यात वाढू लागला. सुशीला यांनी कंपोस्टिंग आणि बागकामाचे प्रशिक्षणदेखील पूर्ण केले.  आणि मग स्त्री मुक्ती संघटनेद्वारे सुरू केलेल्या कचरा व्यवस्थापन प्रकल्पांसाठी सुशिलांनी काम करण्यास सुरुवात केली. 2004 मध्ये स्त्री मुक्ती संघटनेनं परिसर भगिनी विकास संघ नावाच्या बचत गटांच्या मायक्रोफायनान्स फेडरेशनची स्थापना केली. आणि सुशीला या फेडरेशनच्या अध्यक्षा बनल्या. 

फेडरेशनतर्फे दोन कॅन्टिन आणि भंगार दुकाने

परिसर भगिनी विकास संघसाठी पूर्ण वेळ काम करण्यासाठी सुशिलांनी त्यांची इतर काम बंद केली. 2004 पर्यंत त्या पूर्णपणे निरक्षर होत्या. पण नंतर हळूहळू त्या साक्षर झाल्या. परिसर भगिनी विकास संघ कचरावेचक महिलांना  शिक्षण, घराचे बांधकाम, आरोग्य उपचार याकरता आर्थिक साहाय्यदेखील करते. फेडरेशन दोन कॅन्टीन चालवते आणि सदस्यांमार्फत पाच भंगार दुकाने चालवते. टेट्रा पॅक कार्टन देखील गोळा करून पुनर्वापरासाठी फेडरेशन पाठवते. मुंबई महानगरपालिकेच्या सात वॉर्डातील कचरा संकलन केंद्रांना भेटी देणं. तिथलं कचऱ्याचं वर्गीकरण प्रकल्प हाताळण्याच्या कामाचं निरिक्षण सुशिला करतात.

आंतरराष्ट्रीय पातळीवर नेतृत्व

भारतातल्या विविध कचरावेचक संघटनांची राष्ट्रीय पातळीवर एक शिखर आघाडी आहे. या शिखर आघाडीच्या माध्यमातून वेगवेगळ्या देशातले लोक एकत्र येऊन कचरावेचकांचे प्रश्न, आरोग्य, कचऱ्याचं वर्गीकरण या विविध विषयांवर चर्चा करून त्यावर मार्ग काढण्याचा प्रयत्न करतात. या परिसंवादांमध्ये सुशिला सहभागी होत होत्या.

2009 मध्ये डेन्मार्कमधील कोपनहेगेन इथं हवामानबदलासंबंधी आंतरराष्ट्रीय परिषदेत सुशिला सहभागी झाल्या. इतर देशांतून आलेल्या कचरावेचकांसोबत कचरा वेचण्याच्या स्थानिक परिस्थितीवर चर्चा झाली. चीन, आफ्रिका, ब्राझील, थायलंड या देशात हवामानबदलाविषयी होणाऱ्या परिषदांमध्ये सुशिला दरवर्षी सहभागी होत गेल्या.  या परिषदांमध्ये भारतातील कचरावेचकांचे प्रश्न सुशिला मांडत राहिल्या. या परिषदांमधून कचरावेचकांची आंतरराष्ट्रीय पातळीवर वेगळी संस्था असावी हा विचार पुढे आला आणि इंटरनॅशलन अलायन्स फॉर वेस्ट पिकर्स या संघटनेची स्थापना करण्यात आली.

मे 2024 मध्ये अर्जेंटिना इथं झालेल्या संघटनेच्या निवडणुकीत सुशिला आशिया खंडाच्या उपाध्यक्षपदी निवडून आल्या. कचरावेचकांची सामाजिक सुरक्षा, प्लास्टिक ट्रिटि, आरोग्य, शिक्षण या विषयांवर संघटना काम करते. या परिसंवाद, बैठकांमध्ये मराठी आणि हिंदी भाषेत सुशिला आपली मांडणी करतात. इंग्रजी-मराठी अनुवादक त्यांच्या मदतीला असतात. एवढे परदेशी दौरे झाल्यावर सुशिला यांच्या आता बऱ्याच आंतरराष्ट्रीय मैत्रिणीही आहेत.

हे ही वाचा : ‘सारस’ची बहीण वन्यजीव संरक्षक पौर्णिमा देवी

कचरावेचक नव्हे पर्यावरण रक्षक

घर ते डपिंग ग्राउंड या कचऱ्याच्या प्रवासात कचऱ्याचं वर्गीकरण करायचं काम कचरावेचक करतात. हा कचरा असाच डपिंग ग्राउंडवर गेल्यास त्यातून निघणाऱ्या मिथेन वायूनं प्रदुषणात भर पडते. वर्गीकरण केल्यामुळे अनेक घटकांचे रिसायकलींग करून त्यांचा पुनर्वापर होतो. यामुळं डंपिंग ग्राउंडची जागाही वाचते. सुशिला सांगतात, “प्रत्येक घरामध्ये कचऱ्याचं वर्गीकरण झालं पाहिजे. यामुळं सगळ्यांचीच मोठी मदत होईल. सुका कचरा रिसायकलींगला पाठवणं सोपं होईल आणि ओल्या कचऱ्यापासून खत निर्मिती होईल. पातळ पिशव्या, चीप्सची रंगीत पाकीट यांना किंमत कमी मिळते. त्यांची रिसायकलींग गुणही कमी आहे. रिसायकलींगच्या उद्योगातल नफा लक्षात आल्यानं या क्षेत्रात आता मोठ-मोठ्या कंपन्या आल्या. त्यामुळं व्यक्तिगत पातळीवर कचरावेचक म्हणून काम करणाऱ्या लोकांच्या रोजगाराचा प्रश्न निर्माण झाला आहे. कचरावेचकांना प्रचंड घाणीत काम करावं लागत असल्यानं आरोग्याच्या समस्याही खूप असतात.”

सुशिला यांच्या या प्रवासात त्यांच्या कुटुंबाचीही चांगली साथ असल्याचं त्या सांगतात. त्यांच्या मुलानं बिझनेस मॅनेजमेंटची पदवी मिळवून स्वतःचा व्यवसाय सुरू केला आहे. जालन्यातल्या आपल्या मूळ गावी जेव्हा सुशिला जातात तेव्हा अतिशय मानानं त्यांचं स्वागत केलं जातं. आजही जिथे महिलांना शिक्षण आणि समान अधिकारासाठी मोठा झगडा करावा लागत असताना, आपली बहिण विविध देशात सभा गाजवते पाहून सुशिला यांच्या भावाचे डोळे भरून येतात. दहा वर्षाची चिमुरडी कचरावेचक ते आंतरराष्ट्रीय पातळीवर हवामान बदल जागृती कार्यकर्ती असा सुशिला साबळे यांचा हा प्रवास खरोखर थक्क करणारा आहे.