दूधाचा महापूर 

सहकारी क्षेत्रात दूध उत्पादन ही भारताची खासियत आणि बलस्थान असून, ‘दुधाचा महापूर’ अर्थात ‘ऑपरेशन फ्लड’द्वारे घडवून आणलेली दूध उत्पादनाची ‘धवल-क्रांती’ हे भारतीय कृषी व दुग्ध उत्पादन क्षेत्रातील एक अभिमानास्पद पर्व आहे. गुजरातमधील छोट्या शेतकऱ्यांनी उभारलेल्या ‘अमूल’ या सहकारी तत्त्वावर चालणाऱ्या संस्थेची ओळख करून देणारा हा या लेख-मालिकेतील दुसरा भाग.

स्वातंत्र्यपूर्व काळातील परिस्थिती

ब्रिटिश राजवटीच्या काळात सार्वत्रिक गरिबी आणि दुभत्या जनावरांची कमी उत्पादकता ही भारतातील दूध उत्पादन क्षेत्राला भेडसावणारी आव्हाने होती. याच काळात पशूंचे प्रजनन, कृत्रिम रेतन, त्यांच्या आरोग्यासंबंधीच्या नोंदी ठेवणे, प्रक्रिया केलेल्या दुग्धजन्य पदार्थांची निर्मिती इत्यादीसारख्या वैज्ञानिक घडामोडी सुरू झाल्या खऱ्या, परंतु त्या बहुतेक सरकारी फार्म आणि संशोधन संस्थांपुरत्या मर्यादित होत्या. सर्वसामान्य लोकांना या प्रगतीचा थेट फायदा अगदी मर्यादित प्रमाणात मिळू शकला.

दूध व्यवसायातील सहकारी चळवळ

1915 मध्ये मुंबईत स्थापन झालेली पोल्सन डेअरी (Polson Dairy) ही भारतातील पहिल्या मोठ्या प्रमाणात दूध-प्रक्रिया करणाऱ्या कारखान्यांपैकी एक होती. तसेच केव्हेंटर्स (Keventers) आणि एक्सप्रेस डेअरी (Express Dairy) हे इतर दोन दूध-प्रक्रिया उद्योग आघाडीला होते. या सर्वच उद्योगांचा मुख्य हेतू नफा कमावणे हाच होता आणि त्यांचा ग्रामीण दूध उत्पादकांच्या विकासाशी काहीही संबंध नव्हता. त्या व्यवस्थेत मध्यस्थ आणि कंत्राटदारांच्या वर्चस्वामुळे शेतकऱ्यांची पिळवणूक झाली. त्यामुळे दूध उत्पादकांमध्ये मोठा असंतोष निर्माण झाला. परिणामी, 1946 मध्ये गुजरातमध्ये त्रिभुवनदास पटेल यांच्या नेतृत्वाखाली ‘खेडा जिल्हा सहकारी दूध उत्पादक संघा’च्या स्थापनेपासून दुग्धव्यवसायात सहकारी चळवळ सुरू झाली. ती अतिशय यशस्वी झाली आणि स्वातंत्र्यानंतर देशभरात दुग्ध सहकारी संस्थांच्या निर्मितीला प्रोत्साहन मिळाले. 

हे ही वाचा : ‘ऑपरेशन फ्लड’ – जगात दबदबा निर्माण करणारा भारताचा दुग्ध उत्पादन प्रकल्प

छोट्या शेतकऱ्यांनी घडवली धवल-क्रांती! 

भारतात बहुसंख्य शेतकरी अल्प-भूधारक गटात असल्यामुळे, त्यांची आर्थिक क्षमता मर्यादित असते. त्यांची आर्थिक सक्षमता वाढवण्यासाठी शेतकऱ्यांनी चालवलेल्या सहकारी संस्था निर्माण करण्यास प्रोत्साहन दिले गेले. सहकारी तत्त्वावर दूध उत्पादन करणारी गुजरातमधील ‘अमूल’ ही संस्था या दिशेने उचललेले एक महत्वाचे पाऊल ठरले. सहकार क्षेत्राला चालना देत ‘धवल-क्रांती’ तथा ‘दुधाचा महापूर’ (Operation flood) हा उपक्रम दोन पायऱ्यांमध्ये (1970 ते 1980 आणि 1981 ते 1985) राबवला गेला आणि त्यातून दुधाचे विक्रमी उत्पादन होऊ लागले. त्यालाच ‘श्वेत-क्रांती’ (White revolution) असेही म्हटले जाते. त्यामुळे दुधाचे उत्पादन वार्षिक सरासरी 6.4 टक्क्यांच्या वेगाने वाढू लागले, जे तत्कालीन जागतिक सरासरी वार्षिक 2.2 टक्क्यांच्या वाढीच्या दरापेक्षा जवळपास तिप्पट होते! 1968 मध्ये भारतात केवळ 21 दशलक्ष टन असलेले दुधाचे उत्पादन 2022-23 मध्ये तब्बल 230 दशलक्ष टन झाले आहे. जे जगातील एकूण दूध उत्पादनाच्या 25 टक्के आहे. त्यामुळे भारत हा अमेरिका आणि चीन यांना मागे सारून जगातील दूध उत्पादनात प्रथम क्रमांकाचा देश बनला आहे. देशातील दुधाची दरडोई उपलब्धता 2022-23 मध्ये सुमारे 460 ग्रॅम प्रतिदिवस पर्यंत वाढली आहे, जी सध्याच्या जागतिक सरासरीपेक्षा (322 ग्रॅम प्रतिदिवस) खूप जास्त आहे. भारतातील धवल-क्रांती देशाला दुधाची कमतरता असलेल्या अवस्थेतून दूध उत्पादनात जागतिक आघाडीवर आणण्यात यशस्वी ठरली. डेअरी-शेती हा भारतातील सर्वात मोठा स्वावलंबी उद्योग बनला आणि त्यामध्ये भारतातील सर्वात मोठी ग्रामीण रोजगार निर्मिती झाली. आजही भारतात उत्पादित होणाऱ्या दूध उत्पादनात अल्प-भूधारक शेतकऱ्यांचा मोठा वाटा आहे.

सहकाराचे ‘अमूल’ मॉडेल 

सहकारी तत्त्वावर दूध उत्पादन करणारी 1946 मध्ये स्थापन झालेली गुजरातमधील Gujarat Cooperative Milk Marketing Federation (GCMMF) अर्थात ‘अमूल’ ब्रॅंड निर्माण करणारी संस्था हे एक महत्वाचे पाऊल ठरले. 

“आपल्या वचनबद्ध संघटन व उत्कृष्ट मार्केटिंगद्वारे जगभरातील ग्राहकांच्या चव आणि अन्नविषयक गरजा पूर्ण करण्याचा प्रयत्न करणे” हे उद्दिष्ट ठेवून, ‘गुणवत्ता, सुरक्षितता आणि पर्यावरण’ या त्रिसूत्रीवर आधारित आधुनिक व्यवस्थापन तंत्र वापरुन ‘अमूल’चे काम चालते.

हे ही वाचा : भारतीय दुग्ध उत्पादन संशोधन आणि आव्हाने

अमूलच्या कामाचे मॉडेल:

दूध खरेदी: गावपातळीवरील दूध सहकारी संस्था, दूध उत्पादक शेतकऱ्यांना संस्थेचे सदस्य बनवून त्यांच्याकडून दूध संकलित करतात. त्यांनी पुरवलेल्या दुधाचे प्रमाण आणि गुणवत्तेची नोंद ठेवली जाते. सुमारे 1 कोटी 66 लाख दूध उत्पादक शेतकरी 1,85,903 सहकारी दूध संकलन केंद्रांच्या माध्यमातून दूध पुरवठा करतात.

दूध संकलन व गुणवत्ता चाचणी: गावपातळीवर गोळा केलेले दूध जिल्हास्तरीय सहकारी दूध संघ (युनियन) एकत्र करतात. भारतात अमूलचे 222 जिल्हास्तरीय दूध संघ आहेत. प्रत्येक युनियनमध्ये अनेक संकलन केंद्रे असतात. त्यात दुधातील स्निग्ध पदार्थ (फॅट) व SNF (सॉलिड-नॉट-फॅट) चे प्रमाण आणि दुधाची स्वच्छता यासारख्या गुणवत्तेच्या मानकांवर आधारित चाचण्या केल्या जातात.

दूध प्रक्रिया: गुणवत्ता मानकांची पूर्तता केल्यानंतर, दुधाची स्वच्छता आणि ताजेपणा राखण्यासाठी खास डिझाइन केलेल्या टँकरमधून दूध प्रक्रिया-संयंत्रांमध्ये नेले जाते. तिथे पाश्चरायझेशन (हानीकारक जीवाणू नष्ट करण्यासाठी गरम करणे), एकसंधीकरण (स्निग्ध पदार्थांची एकसमान मिसळणी) आणि मलई वेगळी करणे अशा प्रक्रिया केल्या जातात.

उत्पादन व गुणवत्ता चाचणी: प्रक्रिया केलेल्या दुधावर आधारित दूध, लोणी, चीज, आइस्क्रीम, दही अशा विविध प्रकारच्या दुग्धजन्य पदार्थांचे उत्पादन आधुनिक संयंत्रांद्वारे केले जाते. अन्न उत्पादन क्षेत्रातील उच्च श्रेणीच्या मानकांचा वापर करून त्यांची गुणवत्ता तपासली जाते.

पॅकेजिंग व लेबलिंग: उत्पादित पदार्थ योग्य पॅकिंग मध्ये म्हणजे कार्टन, पाउच, टब किंवा बाटल्यामध्ये पॅक केले जातात. प्रत्येक पॅकेजवर उत्पादनासंबंधी तपशील, पौष्टिक गुणधर्माविषयी माहिती, उत्पादन व कालबाह्यता दिनांकासह अन्य आवश्यक माहितीचे लेबल लावले जाते.

वितरण, विक्री व विपणन: किरकोळ दुकाने, सुपरमार्केट आणि विशेष अमूल स्टोअर्स यांनी बनलेल्या विशाल वितरण यंत्रणेद्वारे ही उत्पादने ग्राहकांपर्यंत पोहोचवली जातात. भारतात अमूलच्या 28 राज्यस्तरीय विपणन संघटना (मार्केटिंग फेडरेशन) आहेत. त्यांच्यामार्फत संपूर्ण देशभर विक्री व विपणनाचे काम चालते. अमूल आपल्या ब्रँड आणि उत्पादनांचा प्रचार करण्यासाठी प्रिंट, टीव्ही, डिजिटल मीडिया आणि अन्य प्रकारे जाहिराती करून विपणन करते. अमूलच्या जाहिरातींमध्ये दिसणारी ‘अमूल गर्ल’ गेल्या पाच दशकांपासून अधिक काळ तिच्या नर्मविनोदी शैलीमुळे सुप्रसिद्ध आहे.

सहकारी तत्त्वावर चालणारे प्रशासन

अमूल ही संस्था गुजरातमधील दूध उत्पादकांच्या महासंघाच्या मालकीची आहे. दूध उत्पादकांना गावपातळीवरील सहकारी संस्थांमध्ये संघटित केले जाते. ज्यातून जिल्हास्तरीय आणि राज्यस्तरीय सहकारी संस्था तयार होतात. या सहकारी संस्था एकत्रितपणे गुजरात कोऑपरेटिव्ह मिल्क मार्केटिंग फेडरेशन लिमिटेड (GCMMF) या अमूल-ब्रँडेड डेअरी उत्पादनांच्या विपणनासाठी जबाबदार असलेल्या सर्वोच्च विपणन संस्थेच्या मालक आहेत.

अमूलच्या निर्णय प्रक्रियेत दूध संघ आणि जिल्हा संघांचे निवडून आलेले प्रतिनिधी समाविष्ट असतात. हे प्रतिनिधी GCMMF चे संचालक मंडळ बनवतात, जी अमूलच्या कामकाजावर देखरेख करणारी सर्वोच्च विपणन संस्था आहे. ही सहकारी तत्त्वावर आधारित प्रशासन संरचना असल्यामुळे संस्थेचे व्यवस्थापन, धोरणे आणि धोरणात्मक निर्णयांमध्ये दूध उत्पादकांना आपले म्हणणे आपल्या निवडून दिलेल्या प्रतिनिधींमार्फत मांडता येते, त्यामुळे त्यांच्या हिताचे रक्षण होते. 

2023-24 मध्ये GCMMF ची वार्षिक उलाढाल तब्बल 80,000 कोटी रुपये झाली असून, 2024 मध्ये ब्रिटनच्या Brand Finance या आर्थिक सल्लागार संस्थेने ‘अमूल’ला अन्न व दुग्ध क्षेत्रातील ‘जगातील सर्वात शक्तिशाली ब्रॅंड’ असल्याचे मानांकन दिले आहे.

अमूलच्या या अभिमानास्पद यशामध्ये सिंहाचा वाटा असलेल्या डॉ वर्गीस कुरियन यांच्याबद्दल पुढील भागात जाणून घेऊ!