पंढरपूराला वारीची समृद्ध परंपरा आहे. पंढरपूरची भक्ती परंपरा अनेक संतांनी समृद्ध केली आहे. या अध्यात्म केंद्रासह पंढरपूर हे लावणी अभ्यासाचं ही केंद्र आहे. पंढरपुरातील उत्पाद घराण्याने लावणी कलेची सेवा केली आहे. आणि कलेचा वारसा पुढच्या पिढीपर्यंत देत कला ज्ञानदानाचं कार्य केलं आहे. हे उत्पाद घराणं रुक्मिणी मातेचे पुजारी आहेत. होळी पौर्णिमा ते रंगपंचमी या कालावधीत या लावणीचे पंढरपुरात गायन होते. “अभंग म्हणजे मराठी शारदेच्या हातातील टाळ आहेत तर, लावणी म्हणजे पायातील चाळ आहेत” ही उक्ती या परंपरेने सार्थ ठरवली.
उत्पाद घराण्याची ही लावणी गायनाची परंपरा सुमारे दीडशे वर्षांपासून चालत आलेली आहे. या परंपरे अंतर्गत अडीचशे ते तीनशे दुर्मिळ लावण्यांचा संग्रह केलेला आहे. शाहीर प्रभाकर, परशुराम, होनाजी बाळा, सगनभाऊ, राम जोशी, गंगू हैबती, पट्ठे बापूराव हे नामवंत कलाकार या लावणीचे रचनाकार आहेत.
लावणीची पारंपारिक पद्धत
लावणी सादरीकरणाची एक पारंपारिक पद्धत आहे. सुरुवात गणा ने होते. गण म्हणजे गणेश स्तुती. त्या पाठोपाठ गवळण साजरी केले जाते. गवळणी आणि गोपाळकृष्ण यांच्यामध्ये जी विनोद थट्टा मस्करी चालायची त्यावर आधारित या रचना असतात. राधा, कृष्ण, चंद्रावळ या मुख्य पात्रांना केंद्रस्थानी ठेवून शृंगाराची झालर असणाऱ्या लीला हा गवळणीचा मुख्य विषय असतो.
हे ही वाचा : शालेय आणि सांप्रदायिक शिक्षणाचा सुवर्णमध्य
लावण्यांचे अनेक प्रकार आहेत. त्यातले महत्त्वाचे प्रकार पुढीलप्रमाणे :
1 अध्यात्मिक लावणी
2 शृंगारिक लावणी
3 विविध विषयावरील लावण्या
फक्त गायकी रंगाचा विचार केला तर लावण्यांचे महत्त्वाचे सात प्रकार आहेत.
1 चार चौकी लावणी
2 बैठकीतील लावणी
3 उडत्या चालीची छक्कड लावणी
4 बालेघाटी
5 तमाशा फडातील लावणी
6 चित्रपटांमधील लावणी
7 सवाल जवाब असणारी भेदिक लावणी
लावणी सम्राट उत्पात घराणं
उत्पातांच्या लावणी गायनाच्या परंपरेचे बाळकोबा उत्पात हे ज्ञात असलेले आद्य गायक. त्यांना लावणी सम्राट म्हणूनही ओळखलं जातं. त्यानंतर दादबा उत्पात, ज्ञानोबा उत्पात यांनी ही परंपरा पुढे वाढवली. लावणी सादर करणाऱ्या अनेक कलाकारांनी पंढरपुरात येऊन उत्पात समाजाच्या लावणी परंपरेचे पाईक असणाऱ्या माउली उत्पातांकडून ही लावणी शिकली. यामध्ये छाया माया खुटेगावकर, राजश्री आरती नगरकर, रेश्मा लैला जामखेडकर, प्रभा पंढरपूरकर, उमा नंदा इस्लामपूरकर, आशा – रूपा – नजमा परभणीकर, दिघोळकर पार्टी ही काही ठळक नावे आहेत.
अकलूजच्या सुप्रसिद्ध लावणी महोत्सवात येथे शिकलेल्या लावण्या सादर करून यातील अनेक कलाकारांनी सन्मान मिळवलेले आहेत. आजही महाराष्ट्रात सर्व तमाशा थेटर मध्ये यापैकी काही जुन्या लावण्या म्हणल्या जातात.
हे ही वाचा : पंढरी नगरीचे भूषण नगर वाचन मंदिर
पंढरपूरातील लावणी गायनांचे प्रेक्षकवृंद
पंढरपूर मध्ये होळी पौर्णिमा ते रंगपंचमी या कालावधीत गायल्या जाणाऱ्या लावणी कार्यक्रमाला अनेक दिग्गज कलाकारांनी उपस्थित लावली आहे. ल. रा. पांगारकर, दत्तो वामन पोद्दार, ग. दि. माडगूळकर, कमलाकर नाडकर्णी, दुर्गाबाई भागवत, अशोकजी रानडे, शैला दातार, कुमार गंधर्व, जसराज, छोटा गंधर्व यासारख्या दिग्गजांनी हे लावणी गायन ऐकले आहे व नावाजले आहे. तब्येत बरी नसतानाही छोटा गंधर्व पुण्यातल्या कार्यक्रमाला उपस्थित राहिले आणि ही लावणी नसून भुलावणी आहे, अशी रसिकतेने दाद दिली.
पुढे हाच वारसा ज्ञानोबा उत्पात, वा.भ.उत्पात, बी. डी. डी. उत्पात, वा. ना.उत्पात आदी मंडळींनी जोपासला व वाढवला. या परंपरेला पु. ल. देशपांडे आणि वसंतराव देशपांडे यांनी देखील पसंतीची दाद दिली आहे. वादनाचार्य तात्यासाहेब मंगळवेढेकर, नृसिंह मंगळवेढेकर, शंकराप्पा मंगळवेढेकर यांनी या गायनाला वेळोवेळी साथ केली व मार्गदर्शनही केले.
