बियाण्यांची विक्री: एक व्यावसायिक कौशल्य
उत्तम शेती उत्पादनासाठी उत्तम बियाणे ही सर्वात प्रथम लागणारी आणि सर्वात महत्त्वाची कृषी निविष्ठा आहे. परंतु याचा अर्थ असा अजिबात नाही, की बियाण्याची विक्री अगदी सहजपणे होते. गेल्या काही वर्षांमध्ये बियाणे उद्योगाची जोमाने होणारी वाढ आणि प्रत्येक हंगामात बियाणे विक्री करण्यासाठी उपलब्ध असलेला केवळ एक महिन्याचा अतिशय कमी कालावधी या दोन गोष्टी एकत्रितपणे लक्षात घेतल्या तर असं लक्षात येईल की, बियाण्याची विक्री करणे हे सुद्धा एक व्यावसायिक कौशल्याचे काम आहे. त्यासाठी व्यावसायिक शिक्षण-प्रशिक्षण तसेच प्रत्यक्ष अनुभव यांची आवश्यकता असते. बाजारात विविध बियाणे कंपन्या स्पर्धा करत आहेत आणि दरवर्षी नवनवीन जातींची बियाणी त्या बाजारात विक्रीसाठी आणत असतात. बियाण्याचे ग्राहक शेतकरी असल्यामुळे त्यांचे पारंपरिक ज्ञान, समज-गैरसमज, शिक्षण, जमीन धारणा, ओलिताची सोय इत्यादी अनेक बाबींचा एकत्रित प्रभाव त्यांच्या शेतीविषयक खरेदीवर पडत असतो. तसेच हवामान, पाऊसपाणी, सरकारी धोरणे, बाजारभाव अशा अनेकविध बाबींचा प्रत्यक्ष-अप्रत्यक्ष प्रभाव शेतीवर पडत असतो. बाजाराच्या अशा मिश्र परिस्थितीत बियाणे विक्री करताना कंपन्या कोणत्या पद्धती वापरतात, याबद्दल जाणून घेऊ.
बियाण्यांची जाहिरात व विक्री करण्याच्या पद्धती
छापील जाहिराती: कंपन्या आपल्या नवनवीन बियाण्याच्या छापील जाहिराती (Pamphlets) तयार करून वितरक, किरकोळ विक्रेते यांच्यामार्फत त्यांचे वितरण करतात. कृषी प्रदर्शने व अन्य जाहीर कार्यक्रम होत असताना अशा जाहिराती मुबलक प्रमाणात वाटल्या जातात. तसेच जाहिरातींचे पोस्टर व बॅनर तयार करून गावात किंवा बाजारात मोक्याच्या जागी लावले जातात.
वर्तनमानपत्र व मासिके: छोट्या छापील जाहिराती वर्तमानपत्रासोबत वाटल्या जातात. तसेच वर्तमानपत्रात जाहिराती दिल्या जातात. कृषी विषयाला वाहिलेल्या मासिकांमध्ये जाहिराती दिल्या जातात. या जाहिरातींमध्ये बियाण्याची वैशिष्ट्ये, तसेच शास्त्रीय व उत्पन्नाच्या दृष्टीने महत्त्वाच्या असलेल्या बाबींची माहिती दिली जाते.
हेही वाचा- भारतीय बियाणे उद्योगातील खाजगी क्षेत्राचा आढावा
भिंतीवर रंगवलेल्या जाहिराती (Wall painting): ग्रामीण भागात कुठल्याही वस्तूची विक्री करण्यासाठी अवलंबिली जाणारी ही एक अतिशय प्रभावी पद्धत आहे गावातील मोक्याच्या जागी असलेल्या घरांच्या / इमारतींच्या भिंतीवर रंगवलेल्या जाहिराती छापील जाहिरातीपेक्षा कितीतरी अधिक काळ दिसत राहणाऱ्या असल्यामुळे यांचा वापर आवर्जून केला जातो. याचा उपयोग बियाण्याची शास्त्रीय माहिती देण्यापेक्षा आपला ब्रॅंड मजबूत करण्यासाठी जास्त होतो. कारण अशा जाहिराती येताजाता सहजपणे दृष्टीस पडत असतात.
शिवार भेट / प्रात्यक्षिक: कंपन्या आपले नवे बियाणे प्रगतीशील शेतकऱ्यांना देऊन त्याचा प्लॉट तयार करून घेतात आणि ते पीक बघायला इतर शेतकऱ्यांना बोलावतात. पिकाची वाढ प्रत्यक्ष बघून शेतकरी खात्री करून घेऊ शकतात आणि बियाणे खरेदी करण्याचा निर्णय घेऊ शकतात.
मत प्रवर्तक (Opinion leader): ग्रामीण भागात सहसा कोणताही खरेदीचा निर्णय कोणाचा तरी सल्ला घेऊन किंवा मत विचारून घेण्याची पद्धत आहे. केवळ जाहिरात बघून किंवा कंपनीच्या विक्री प्रतिनिधीने सांगितले म्हणून लगेच खरेदी केली जात नाही. अशा वेळी गावातील प्रतिष्ठित व्यक्ती, प्रगतीशील शेतकरी, शिक्षक, सरकारी कर्मचारी यांच्या त्या वस्तुविषयीच्या मताला फार महत्त्व असते. त्यामुळे अशा व्यक्तींना मत प्रवर्तक असे म्हटले जाते. सर्वसामान्य लोक त्यांचे मत विचारून, सल्ला घेऊन खरेदीचा निर्णय पक्का करतात. त्यामुळे कंपन्या अशा व्यक्तींना आपल्या नवीन उत्पादनांची माहिती देतात, आणि ती माहिती इतरांना देण्यास त्यांना उद्युक्त करतात.
शेतकऱ्यांच्या भेटीगाठी / मेळावे: शेतकऱ्यांचे लहान समूह तयार करून त्यांच्या भेटीगाठी किंवा मेळावे आयोजित केले जातात. त्यावेळी त्यांना कंपनीचे विक्री प्रतिनिधी नवीन बियाण्याची माहिती सांगतात आणि त्यांच्या शंकांचे निरसन करतात. अशा समूहात साधारणपणे समान आर्थिक सामाजिक परिस्थिती असणारे शेतकरी असतात. त्यामुळे ते एकमेकांशी चर्चा करून खरेदीचे निर्णय घेऊ शकतात.
कृषी प्रदर्शने: मोठ्या प्रमाणावर होणाऱ्या कृषी प्रदर्शनामध्ये अनेक कंपन्या आपापली उत्पादने प्रदर्शित करतात. त्यात बियाण्याचे pamphlet वितरित करणे, प्रत्यक्ष लागवड केलेले प्लॉट दाखवणे, जाहिराती इत्यादी सर्वच गोष्टींचा एकत्रितपणे उपयोग केला जातो.
शेती बाजार / आठवडी बाजार / हाट: तालुक्याच्या ठिकाणी किंवा पारंपरिक शेतीचे बाजार भरतात अशा ठिकाणी किंवा आठवडी बाजाराच्या ठिकाणी शेतीच्या हंगामाच्या अगोदर बियाणे विक्री केली जाते. यामध्ये सहसा नवीन उत्पादनापेक्षा शेतकऱ्यांना अगोदरच माहीत असलेली उत्पादने सहजपणे विकली जातात, कारण फारशी वेगळी जाहिरात केली जात नाही.
जीप किंवा व्हॅन कॅम्पेन: ग्रामीण भागात वापरल्या जाणाऱ्या जीप किंवा व्हॅनसारख्या दणकट वाहनात ध्वनीक्षेपक व्यवस्था लावून त्यामार्फत जाहिरात केली जाते. यामध्ये रेकॉर्ड केलेल्या किंवा प्रत्यक्ष बोलून केलेल्या जाहिराती असू शकतात. ते वाहन गावात किंवा बाजाराच्या ठिकाणी फिरत असल्यामुळे जाहिरात सर्वांच्या ऐकिवात येते.
हेही वाचा – भारतीय कृषी क्षेत्रासमोरील आव्हाने
टीव्ही व रेडिओ: टीव्ही व रेडिओमार्फत तज्ञांचे मार्गदर्शन, शंकानिरसन करणारे शेतीविषयक कार्यक्रम नियमितपणे आयोजित केले जातात.
मोबाईलचा वाढता वापर: ग्रामीण भागात मोबाईल आणि स्मार्टफोनची उपलब्धता वाढत असल्यामुळे कंपन्या त्यामार्फत ग्राहकांशी संवाद साधत आहेत. यामध्ये शेतीची आणि नवीन बियाण्याची माहिती देणारे ऑनलाइन कार्यक्रम आयोजित करणे, शेतकऱ्यांचे व्हाटसप समूह तयार करून त्यामार्फत नवीन बियाण्याची माहिती प्रसारित करणे, शेती तज्ञांचे मार्गदर्शन, शंका निरसन व चर्चा, यूट्यूबवर शेतीविषयक व्हिडिओ दाखवणे, शेतकऱ्यांसाठी प्रश्न-मंजूषा व स्पर्धा आयोजित करणे, असे अनेक उपक्रम केले जातात. अलिकडच्या काळात कृत्रिम बुद्धिमत्ता (AI – Artificial Intelligence) तंत्रज्ञान वापरुन तयार केलेली छायाचित्रे किंवा व्हिडिओदृश्ये यांचाही वापर जाहिरातीसाठी होऊ लागला आहे.
सारांश
बियाणे विक्री हे एक व्यावसायिक कौशल्याचे काम असून त्यासाठी ग्रामीण जीवन, ग्रामीण अर्थव्यवस्था आणि शेतकरी ग्राहकांची मानसिकता समजावून घेऊन योग्य प्रकारे काम करावे लागते. ग्रामीण भागात जाहिरात व विक्री करताना काही विशिष्ट पद्धतींचा वापर केला जातो. स्वयंरोजगार म्हणून किंवा खाजगी क्षेत्रातील कंपनीत बियाण्याचे विक्री व्यवस्थापन करणे, ही युवकांसाठी व्यावसायिक करियर करण्याची चांगली संधी आहे.
