रोमन कॅथॉलिक समुदायाच्या नवीन पोप निवडीची प्रक्रिया नेमकी कशी असते?

रोमन कॅथॉलिक समुदायाचे पोप फ्रान्सिस यांचे भारतीय वेळेप्रमाणे सोमवार दिनांक 21 एप्रिल 2025 रोजी निधन झालं. फेब्रुवारी 2025 मध्ये त्यांच्या फुफ्फुसात न्यूमोनियाचा संसर्ग झाला होता. त्यामुळे त्यांच्यावर रोम इथल्या जेमेली हॉस्पिटलमध्ये उपचार सुरू होते. 23 मार्च 2025 रोजी त्यांना हॉस्पिटलमधून डिस्चार्ज दिला होता. 20 एप्रिल रोजी झालेल्या ईस्टर सणानिमित्त त्यांनी व्हॅटिकन सिटीमधल्या सेंट पिटर स्क्वेअरमध्ये उपस्थित राहून भाविकांशी संवाद साधला होता. आणि अगदी दुसऱ्या दिवशीच त्यांनी या जगाचा निरोप घेतला आहे. 

2013 पासून पोप फ्रान्सिस यांनी रोमन कॅथॉलिक समुदायाच्या सर्वोच्च पदाची धुरा सांभाळली होती. आता त्यांच्या पश्चात ही जबाबदारी कोणावर सोपवली जाणार आहे? कार्डिनल्स कॉन्क्लेव्ह म्हणजे काय? नवीन पोपची नियुक्ती कशी केली जाते? असा प्रश्न साहजिकच तुम्हाला पडला असणार. 

तर जाणून घेऊयात रोम मधल्या व्हॅटिकन सिटीमध्ये अगदी नियोजनबद्ध पद्धतीने नवीन पोपची निवड प्रक्रिया कशी केली जाते. 

पोप निवडीची प्रक्रिया कशी सुरू झाली?

11 व्या शतकापर्यंत रोमन कॅथॉलिक समुदायाच्या सर्वोच्च पदाची जबाबदारी असलेल्या पोपची निवड ही धर्मगुरू आणि भाविकांची मते विचारात घेऊन केली जायची.  मात्र, या पद्धतीमध्ये पोप पदावर अनेकजण दावा करायचे, विविध गट निर्माण व्हायचे, निवडीवेळी वाद निर्माण होऊन पुढे जाऊन अँटी पोप ही निर्माण व्हायचे. 

1059 मध्ये पोप निकोलस दुसरे यांनी पोप निवडीच्या प्रक्रियेचा एक शिस्तबद्ध आदेश काढला. या आदेशामध्ये कार्डिनल आणि बिशप्स पदावर असलेल्या धर्मगुरूनांच पोप पदावरील नेतृत्व निवडण्याचे अधिकार दिले. या निर्णयामुळे रोम मधल्या उच्च पदस्थ व्यक्तींचा, गटांचा हस्तक्षेप आणि प्रभाव कमी झाला. यातूनच 1150 मध्ये ‘कॉलेज ऑफ कार्डिनल्स फाउंडेशन’ची स्थापना झाली. 

नियमांनुसार वयोवर्ष 80 पर्यंतच्याच कार्डिनल्सना या निवड प्रक्रियेमध्ये सहभाग घेता येतो.  व्हॅटिकन वेबसाईटवरच्या माहितीनुसार, आता एकूण 252 कार्डिनल्स आहेत. त्यापैकी 135 कार्डिनल्स मतदान करु शकतात. यामध्ये 53 कार्डिनल्स हे युरोपमधले आहेत, आशियातले 23, आफ्रिका 18, दक्षिण अमेरिका 17, उत्तर अमेरिका 16 आणि मध्य अमेरिका 4,  पॅसिफिक महासागरातल्या ऑस्ट्रेलिया आणि न्यूझिलंड भौगोलिक क्षेत्रातले 4 कार्डिनल्स अशी संख्या आहे. 

पोप पदाचे उमेदवार

पोप पदासाठी विशेष म्हणजे उमेदवारांची नावं किंवा संख्या निश्चित केली जात नाही. ज्यावेळी सर्व कार्डिनल्स हे या प्रक्रियेसाठी येतात तेव्हा, ते प्रार्थनेच्या माध्यमातून त्यांना ज्या कार्डिनल, बिशप किंवा धर्मगुरूच्या  नावाचे संकेत मिळतात त्यांचं नाव ते बॅलेट पेपरवर लिहितात. प्रत्येक फेरी पूर्ण झाल्यावर मोजणीवेळी ही नावं मोठ्याने घोषित केली जातात. जरी कोणताही कार्डिनल, बिशप वा धर्मगुरू पदावरील व्यक्ती पोप पदासाठी नियुक्त केली जात असली तरी, या संपूर्ण प्रक्रियेमध्ये दैवी कृपा, प्रार्थना आणि चिंतन यांच्या साहाय्याने ही प्रक्रिया राबवली जाते.

कॉन्क्लेव्हचं आयोजन कधी केलं जातं?

ज्यावेळी पोप यांचा मृत्यू होतो किंवा ते आपल्या पदाचा राजीनामा देतात तेव्हा, कॉलेज ऑफ कार्डिनल्स यांना पुढच्या पोपच्या निवडीसाठी एकत्र बोलावलं जातं. याला कॉन्क्लेव्ह असं म्हटलं जातं. सर्व कार्डिनल्सना आजारी असो वा वृद्ध, या  कॉन्क्लेव्हसाठी उपस्थित राहणं अनिवार्य असते. 

1922 साली ठरवलेल्या नियमांनुसार, पदावर असलेल्या पोप यांचं निधन झालं असेल किंवा पोप यांनी राजीनामा दिला असेल तर त्या दिवसाच्या 15 ते 20 दिवसानंतर ही कॉन्क्लेव्ह आयोजित केली जाते. जेणेकरुन जगभरातील सर्व कार्डिनल्सना व्हॅटिकन सिटीमध्ये एकत्र येता यावं. जगाच्या कानाकोपऱ्यातून व्हॅटिकन सिटीमध्ये पोहचण्यासाठी त्यामुळं पुरेसा वेळ मिळतो. 

कॉन्क्लेव्ह कशी असते?

नवीन पोपच्या निवडीसाठी व्हॅटिकन सिटीमधल्या सिस्टिन चॅपल येथे अत्यंत गुप्त आणि काटेकोरपणे पद्धतीने या कॉन्क्लेव्हचं नियोजन केलं जाते. 

मिस्साबलिदान सोहळ्याने या परिषदेला सुरुवात होते. यावेळी सर्व कार्डिनल्स बायबलमधली ‘साम’ (स्त्रोत्रे) गात सिस्टिन चॅपलमध्ये प्रवेश करतात. त्यानंतर देवाला अभिप्रेत असा पोप निवडण्यासाठी पवित्र आत्मा आणि सर्व संतगणांची प्रार्थना करतात. या विधीनंतर पवित्र बायबलग्रंथांवर हात ठेवून या कॉन्क्लेव्हमधला कोणताच तपशील बाहेर पडू दिला जाणार नाही अशी गुप्ततेची शपथ घेतात.  

सर्व कार्डिनल्सनी ही शपथ घेतल्यावर या विधीचे प्रमुख ‘एक्स्ट्रा ओमनेस’ अशी घोषणा करतात.  ‘एक्स्ट्रा ओमनेस’ हा लॅटिनशब्द आहे. याचा अर्थ कार्डिनल्स व्यतिरिक्त अन्य धर्मगुरू, प्रापंचिकांनी या सिस्टिन चॅपलच्या परिसरातून बाहेर पडायचे आहे. सर्व लोक बाहेर पडल्यावर या चॅपलचे सर्व दरवाजे बंद केले जातात. या क्षणापासून सर्व कार्डिनल्स पोप निवडीची प्रक्रिया पूर्ण होऊन घोषणा करेपर्यंत याच चॅपलमध्ये राहत असतात. 

कॅनडातील टोरंटो इथल्या आर्चडायोसीसने दिलेल्या माहितीनुसार, जर का कोणत्याही कार्डिनल्सनी या कॉन्क्लेव्ह मधली माहिती बाहेर ‘लीक’ केली किंवा या परिसरात एखादं ऑडिओ डिव्हाइस सापडलं तर त्याची चौकशी होऊन संबंधित कार्डिनलला बहिष्कृत केलं जातं. 

पोप निवडीची प्रक्रिया सुरू झाल्यावर या सिस्टिन चॅपल परिसरात मोबाईलवर बंदी घातली जाते. सगळ्या कार्डिनल्सकडून त्यांचे मोबाईल काढून घेतले जातात. टिव्ही, कॅमेरे बंद केले जातात. 

कार्डिनल्सशिवाय या परिसरात दोन डॉक्टर्स, वेगवेगळ्या भाषेत ‘कुमसार’ (कन्फेशन) ऐकू शकतील असे ठरावीक धर्मगुरू आणि स्वच्छता कामगारांना परवानगी दिलेली असते. 

मतदानाची नेमकी प्रक्रिया कशी असते?

मतदानाचा पहिला टप्पा हा पहिल्याच दिवशी पूर्ण केला जातो. जर या पहिल्या टप्प्यात निवड झाली नाही तर दुसरा टप्पा घेतला जातो. पोपची निवड होईपर्यंत नियमांनुसार प्रत्येक कार्डिनलला चार मतं द्यायची असतात. यापैकी दोन मतदान सकाळी घेतली जातात तर उर्वरित दोन मतदानं ही दुपारी घेतली जातात. पोप पदासाठी दोन तृतियांश मतांची आवश्यकता असते.  

तीन दिवसांमध्ये पोप पदासाठी नाव निश्चित झालं नाही तर सर्व कार्डिनल्सनां प्रार्थनेसाठी आणि चिंतनासाठी एक दिवसाची विश्रांती दिली जाते. जर हे चार दिवसाचं चक्र सात वेळा पूर्ण झालं तर मग या सर्व फेऱ्यांमध्ये  सर्वाधिक मतं पडलेल्या पहिल्या दोन पसंतीच्या उमेदवारांसाठी मतदान घेतलं जातं. 

बॅलेट पेपरवर मतदान

कार्डिनल्स आपली मतं बॅलेट पेपरवर करतात. या बॅलेट पेपरवर लॅटिन भाषेमध्ये ‘एलिजिओ इन सम्मम पोंटिफिसम’ याचा अर्थ ‘मी सर्वाच्च पोप निवडत आहे’ असं लिहिलेलं असतं. आणि त्या खाली ज्या उमेदवाराला मत द्यायचं आहे त्याचं नाव लिहायचं असतं. 

मतांची मतमोजणी सुरू करताना निवड प्रक्रिया अधिकारी ज्या ज्या कार्डिनल्सना मतं मिळाली आहेत त्यांच्या नावाची घोषणा करतात. त्याचवेळी ते मतदान पत्रिकेवरच्या ‘एलिजिओ’ या शब्दावर सुई टोचतात आणि ते सगळे मतपत्रिका एका ओळीत ठेवले जातात. 

पोप यांच्या निवडीनंतर या मतपत्रिका जाळल्या जातात. जर या मतपत्रिका जाळल्यावर काळा धूर आला तर निवड प्रक्रिया पूर्ण झाली नाही असा अर्थ होतो. जर ही प्रक्रिया यशस्वी झाली तर पांढरा धूर निघतो. हे चॅपलच्या बाहेरून निकालाची वाट पाहणाऱ्यांसाठी निशाणी असते. 

तेराव्या शतकात भरली सगळ्यात मोठी कॉन्क्लेव्ह

तेराव्या शतकामध्ये पोप निवडीसाठी सगळ्यात मोठी कॉन्क्लेव्ह भरली होती. नोव्हेंबर 1268 ते सप्टेंबर 1271 अशी दोन वर्षे दहा महिने कॉन्क्लेव्ह सुरू होती. अंतर्गत कलह आणि बाहेरील दबाव घटकांमुळे त्यावेळी पोप निवडीसाठी विलंब लागला होता. 

पोप बेनेडिक्ट सोळावे यांनी तब्येतीच्या कारणास्तव राजीनामा दिल्यावर पोप फ्रान्सिस यांची निवड ही कॉन्क्लेव्हच्या दुसऱ्या दिवशी पाच मतपत्रिकांनंतर निश्चित झाली होती.

पोप निवडीनंतर काय घडते? 

ज्या उमेदवाराला दोन – तृतियांश मतं पडतात त्या उमेदवाराला मग या निवड प्रक्रियेचे प्रमुख ‘तुम्ही या पोप पदाची जबाबदारी घेण्यासाठी तयार आहात का?’ असा प्रश्न विचारतात. निवड प्रक्रिया प्रमुखांच्या या प्रश्नाचं ‘होय’ असं उत्तर दिल्यावर, त्या उमेदवाराला दुसरा प्रश्न विचारण्यात येतो की, तुम्ही पोप पदासाठी कोणतं ‘नाव’ धारण करु इच्छिता? निवडून आलेल्या पोपना त्यांच्या मूळनावाचा त्याग करावा लागतो. आणि व्हॅटिकनच्या पोप पदासाठीच्या नावांच्या यादीतील एक ‘नाव’ निवडावं लागतं.  निवडून आलेले उमेदवार व्हॅटिकनच्या पोप पदासाठी असलेल्या नावाच्या यादीतलं एक नाव निवडतात. मग या नवीन नावाने सगळे कागदपत्रं तयार केली जातात. 

एकिकडे ही सर्व कायदेशीर प्रक्रिया सुरू असते तर दुसरीकडे सर्व कार्डिनल्स या नवीन पोपना शुभेच्छा देत त्यांच्याप्रती निष्ठा व्यक्त करतात. 

यानंतर नवीन पोप यांना पवित्र वस्त्रे प्रदान केली जातात. पोप पदासाठी असलेल्या विशेष टेलरकडून हा पांढरा शुभ्र ‘कॅसॉक’ शिवून घेतलेला असतो. 

त्यानंतर पारंपारिक पद्धतीने सेंट पिटर्स बॅसलिकाच्या बाल्कनीतून घोषणा केली जाते. यावेळी लॅटिनमध्ये असं म्हणतात की, “अ‍ॅनुनटिओ व्होबिस गौडियम मॅग्नम… हॅबेमस पापम!” म्हणजे “मला घोषणा करताना आनंद होतो की, आपल्याला नवीन पोप मिळालेले आहेत.” त्यानंतर नवीन पोपचे नाव जाहीर केले जाते. त्यावेळी ते पहिल्यांदा भाविकांसमोर येऊन आपला पहिला संदेश जगाला देतात.