तुम्हाला चंचल बनवणारा ‘ब्रेन फॉग’ हा आजार नेमका काय आहे?

तुमच्यासोबत असं कधी घडलं आहे का, की संध्याकाळी तुम्हाला विचारलं दुपारी जेवणामध्ये काय होतं आणि तुम्हाला आठवतच नाही… किंवा तुम्ही एखादं काम करत असाल. उदा. स्वयंपाकघरात भाजी चिरत आहात. हे जोखमीचं काम आहे, पूर्ण लक्ष देऊन करावं लागणारं पण त्याचवेळी दहा वेगवेगळे विचार तुमच्या डोक्यात डोकावत आहेत. किंवा तुम्ही दररोज ऑफिसला गेल्यावर सगळ्यात पहिल्यांदा जाऊन लॅपटॉप उघडणं, कामासाठी आवश्यक ते वर्क फॉल्डर वा सॉफ्टवेअर सुरू करता आणि मग जे नेहमी करावं लागतं ते काम करता, असा एक दररोजचा क्रम ठरलेला आहे. पण एखाद्या दिवशी तुम्हाला ऑफिसला पोहोचल्यावर लॅपटॉप सुरु केला पण आता नेमकं काय करायचं हा प्रश्न पडला आहे का?  याचा अर्थ तुम्ही ब्रेन फॉगचे बळी आहात. 

ब्रेन फॉग म्हणजे काय?

जेव्हा आपल्याला दैनंदिन जीवनातल्या गोष्टीसुद्धा ठळकपणे आठवत नाही, दैनंदिन जो ठरलेला क्रम आहे की सकाळी उठल्यापासून कुठे काय करायचं या क्रमांमध्ये सुद्धा आपण गोंधळतो, एखाद्या कामावर पूर्ण लक्ष देता येत नसेल तर याचा अर्थ तुमचा मेंदू हा पूर्ण थकलेला आहे. तो एखाद्या झोम्बीं सारखा इकडे तिकडे भटकत आहे. या स्थितीला आजार म्हणता येत नाही. पण ही मानसिक थकवा आल्याची स्थिती असते. याला ‘ब्रेन फॉग’ असं म्हटलं जातं. जिथे मेंदूमध्ये सगळ्या गोष्टी धुक्यासारख्या विरळ असतात.

अशा मानसिक स्थितीमध्ये आपल्याला कोणत्या गोष्टीवर मन एकाग्रता करता येत नाही, छोट्या छोट्या गोष्टी लगेचच विसरायला होतात, किंवा एखाद्या गोष्टीचं पटकन आकलन होत नाही. 

हे ही वाचा : आपल्या विचारांची गती किती?

ब्रेन फॉग होण्याची विविध कारणं

ब्रेन फॉग हा कोणत्याही वयोगटातील व्यक्तींना होऊ शकतो. यामागे विविध कारणं आहेत. आपला मेंदू अतीप्रमाणात थकतो तेव्हा ही मानसिक स्थिती निर्माण होते.  मेंदूला अतिप्रमाणात थकवणाऱ्या गोष्टी जशा अतिप्रमाणात काम करणे, कामाचा तणाव, अपुरी झोप आणि कॉम्प्युटर किंवा मोबाईलवर जास्त वेळ घालवणे या कारणांमुळे मेंदू थकतो, त्याला पुरेसा आराम मिळत नाही त्यामुळे एका टप्प्यावर काम करता करताच आपल्याला अचानक काही आठवत नाही, पूर्ण ब्लँक होतो. 

याशिवाय शारीरिक समस्या जसं की, हार्मोन्समधले बदल मेनोपॉजच्या काळात काही महिलांना याचा सामना करावा लागतो. 

ब्रेन फॉगमुळे मधुमेह होण्याची शक्यता?

पुरेशी झोप न घेतल्यामुळे आणि मेंदूला पूरेसा आराम न दिल्यामुळए ब्रेन फॉग होतो. थोडक्यात जीवनशैली ही उत्तम नसल्याने अशी मानसिक स्थिती उद्भवते. त्यामुळे जेव्हा आपल्या चुकीचा परिणाम मेंदूवर होतो तेव्हा हळूहळू आपल्याला आरोग्याच्या इतर समस्यासुद्धा पाहायला मिळतात. चुकीच्या जीवनशैलीमुळे मग मधुमेह, रक्तदाब, अनियमित मासिक पाळी, लठ्ठपणा अशा आजारांचा आपल्याला सामना करावा लागतो. 

वृद्धांच्या मेंदू कार्यावर संशोधन

अमेरिका आणि ऑस्ट्रेलिया इथल्या संशोधकांनी 65 ते 80 या वयोगटातल्या वृद्ध माणसांच्या शारीरिक हालचाली कशाप्रकारे मेंदूच्या कार्यावर परिणाम करतात याचा अभ्यास केला. यासाठी त्यांनी आयजीएनआयटीई या अभ्यासाचा उपयोग केला. या अभ्यासामध्ये त्यांनी 585 वृद्ध माणसांचा समावेश केला. या व्यक्ती आता दैनंदिन स्वरुपात कार्यरत नाहीत. त्यांच्या मनगटावर एक डिव्हाईस लावून दिवसभरात त्यांच्या किती हालचाली होतात आणि ते किती तास झोपतात याचं एक आठवडाभर परिक्षण केलं. यावेळी या 585 वृद्ध माणसांची स्मरणशक्ती, विचार करण्याचा वेग, एकाग्रता आणि एकावेळी किती गोष्टी करता येऊ शकतात याचाही अभ्यास केला. 

या अभ्यासात असं आढळून आलं की, जी लोकं संपूर्ण दिवसभरात मध्यम किंवा जास्त प्रमाणात शारीरिक हालचाली करतात त्या लोकांची विचार करण्याची गती, स्मरणशक्ती, कधी कोणती कामं करायची याचं नियोजन आणि मनाची एकाग्रता ही कौशल्य उत्तम असल्याचं आढळून आलं. 

हे ही वाचा : मेंदू तल्लख ठेवायचा आहे? जाणून घ्या तज्ज्ञांचा सल्ला!

ब्रेन फॉगला दूर ठेवण्यासाठी व्यायाम उपयुक्त

व्यायाम हा सर्वोत्तम जीवनशैलीचा अविभाज्य भाग आहे. हे या अभ्यासातून स्पष्ट झालं आहे. या अभ्यासाच्या निष्कर्षामध्ये संशोधकांनी सांगितलं आहे की, जर आपण शरिरातून घाम येईल असा व्यायाम करतो तेव्हा आपला मेंदू चांगला सक्रिय राहतो आणि आपल्या हृदयाची गती सुद्धा चांगली वाढते. जर आपल्याकडे वेळेचा अभाव असेल तर चालणे, सायकल फिरवणे असे साधेसोपे सहज जमणारे व्यायाम करता येतील. याशिवाय नृत्य करणं किंवा शेतात, बागेत काम करणं अशा क्रिया सुद्धा करता येतील. तसंच आठवड्यातून किमान सव्वा तास जास्त प्रमाणात योगासने किंवा वयोमानानुसार बैठे वा अन्य व्यायाम प्रकार करायचे आणि आठवड्यातून किमान दोनदा स्नायू बळकट करणारे व्यायाम प्रकार करायचे. 

ऑफिस टाइममध्ये काय कराल

ऑफिसमध्ये सलग आठ तास लॅपटॉप, कॉम्प्यूटरवर बसून काम केल्याने खूप थकवा येतो. अशावेळी मेंदूला ब्रेक देण्यासाठी कामाच्या मध्ये छोटे छोटे 10-20 सेकंदाचे ब्रेक घेऊन ऑफिसला किंवा धरुन काम करत असाल तर घरात एक फेरी मारुन पुन्हा कामाला बसणं. 

सकाळी चालण्यासाठी घराबाहेर जाणं शक्य नसेल तर, ऑफिस इमारतीमध्ये लिफ्ट ऐवजी जिन्यांचा वापर करा. खूप वरच्या मजल्यावर ऑफिस असेल तर काही ठरावीक मजले जिन्यांनी चढून पुढे लिफ्ट वापरावी. घरातून काम करत असाल तर घरात किंवा इमारतीत 10-20 सेकंदाचा ब्रेक घेऊन जिना चढ-उतर करणे. 

जिथे चालत जाणं शक्य आहे तिथे गाडीचा वापर करु नये.

जेव्हा आपल्याला आपला मेंदू थांबल्यासारखा वाटतो किंवा नेमकं काय आणि कसं काम पूर्ण करु हे सुचत नाही तेव्हा लगेच थोडावेळ विश्रांती घेऊन आजूबाजुला फेरी मारावी, जागेवर उड्या मारायच्या, हात-पाय स्ट्रेच करायचे. 

आहारही महत्त्वाचा

व्यायामाशिवाय आपल्या आहाराच्या सवयींचासुद्धा आपल्या मेंदूच्या आरोग्यावर परिणाम होतो. त्यामुळे आपला आहार हा सर्वसमावेश असावा. त्यामुळे प्रोटीन्स, फॅट्स आणि कडधान्ये यांचा समावेश असावा. 

जवळपास सात ते नऊ तासाची पूरेशी झोप घेणं अत्यावश्यक आहे. 

तसंच कोणत्याही स्वरुपाचा ताण असेल तर त्यातून मार्ग काढण्यासाठी ध्यानसाधनेचा मार्गाचा अवलंब करावा.