ट्रेकिंग हौस नाही,तर पॅशन म्हणून फॉलो करा

दर आठवड्याला किंवा महिना दोन महिन्यातून एकदा एक संपूर्ण आठवडा दूरवर कुठेतरी ट्रेकिंगसाठी जायची आपल्यापैकी अनेकांची इच्छा असेल. पण काहींना ते आर्थिकदृष्ट्या परवडणारं नसतं, तर काहींना कुठे जायचं, प्लानिंग कसं करायचं, हे समजत नसतं. पण अलिकडे ट्रेकिंगचा ट्रेंड मोठ्या प्रमाणावर फोफावत आहे. त्यामुळे अनेक ग्रुप्स किंवा संस्था वेगवेगळ्या ठिकाणी ट्रेक्स आयोजित करत आहेत.

अशीच एक आंतरराष्ट्रीय संस्था आहे ती म्हणजे युथ हॉस्टेल्स. नावावरुन ही कोणत्यातरी  शैक्षणिक क्षेत्राशी संबंधित असलेली संस्था असल्याचं आपल्याला वाटेल. पण ही पुस्तकी शिक्षणाशी नाही तर निसर्ग शाळेशी संबंधित संस्था आहे. 

युथ हॉस्टेल्स संस्था म्हणजे नेमकं काय आहे, याची सुरुवात कोणी केली आणि कधी झाली, संस्थेचा उद्देश आणि विविध उपक्रमाबद्दल ‘श्रेष्ठ महाराष्ट्र’ ने युथ हॉस्टेल्स असोसिएशन ऑफ इंडिया, कांदिवली युनिटचे उपाध्यक्ष असलेल्या श्री. नागेश बांदेकर यांच्याशी संवाद साधला.  

युथ हॉस्टेल्सचा उदय

युथ हॉस्टेल ही संकल्पना जरी पुस्तकी शिक्षणाशी संबंधित नसली तरी त्याची सुरुवात तिथूनच झाली आहे. 1912 साली जर्मनीतले शिक्षक रिचर्ड शिरमन यांनी युथ हॉस्टेल ही संकल्पना उदयास आणली. मुलांना केवळ चार भिंतीच्या खोलीत न शिकवता, त्यांना निसर्गाच्या सान्निध्यात नेऊन शिकवणं गरजेचं आहे; या उद्देशापोटी त्यांनी मुलांना हायकिंग सारख्या अॅक्टिव्हिटीमध्ये सहभागी करुन घेण्यास सुरुवात केली. पण मग बाहेर पडल्यावर राहायचं कुठे आणि जेवणाचं काय हे दोन प्रश्न उभे राहिले. प्रत्येक वेळेला पैसे उभे करणं शक्य नव्हतं. मग त्यांनी शाळेचा उपयोग राहण्यासाठी करण्याचं ठरवलं. यातूनच हायकिंग किंवा ट्रेकर्सना परवडण्याजोगी जागा उपलब्ध करुन देणारी संकल्पना प्रत्यक्षात उदयाला आली. 1919 साली या संकल्पनेचं संस्थेत रुपांतर झालं.  

भारतामध्ये युथ हॉस्टेल्सचं अस्तित्व

भारतामध्ये 1947 साली फाळणीपूर्वी युथ हॉस्टेल संस्थेचं आगमन झालं. भारतामध्ये या संस्थेचं नाव ‘युथ हॉस्टेल्स असोसिएशन ऑफ इंडिया’ असं आहे. दिल्लीमध्ये या संस्थेचं मुख्यालय आहे. पंजाबमधल्या बॉय स्काऊट्स आणि गर्ल्स गाईड्सनी याची सुरुवात केली. 9 जून 1945 रोजी सिमल्याजवळ तारा देवी इथे पहिलं हॉस्टेल सुरु झालं. त्यानंतर म्हैसूर इथे दुसरं हॉस्टेल उभारण्यात आलं. तीन वर्षांनंतर भारतातल्या संघाला आंतरराष्ट्रीय युथ हॉस्टेल्स फेडरेशनचं सदस्यत्व मिळालं. दिल्लीमध्ये 1956 साली पहिली राष्ट्रीय परिषद सुद्धा घेतली गेली. आज या संस्थेचा विस्तार राष्ट्रीय पातळीवरसुद्धा खूप वाढला आहे. देशभरात या संस्थेची विभागनिहाय छोटी छोटी यूनिट्स आहेत. 

हे ही वाचा : ट्रेकिंगचं प्लानिंग करता मग ‘या’ टिप्स लक्षात ठेवा

संस्थेचे उपक्रम

या संस्थेकडून ट्रेकिंग, नेचर स्टडी, फॅमिली कॅम्पिंग, सायकलिंग, मोटर बाईकिंग, मोटर बाईकिंग कपल, साईट सीईंग, साईट सीईंग कपल असे वेगवेगळे कार्यक्रम वर्षभर सुरु असतात. या संस्थेचं आपण अॅानलाईन सदस्यत्व सुद्धा घेऊ शकतो. सदस्यत्वाचे दर हे वयोमानानुसार वेगवेगळे असतात. सदस्यत्व घेतल्यावर भारतातल्या 150 हून अधिक स्थळांवर आपल्याला सवलतीच्या दरात राहण्याची व्यवस्था उपलब्ध होते, तसेच आंतरराष्ट्रीय पातळीवर 3300 हून जास्त ठिकाणी राहण्याची व्यवस्था उपलब्ध असते. परदेशात कुठे ट्रेकिंगला गेलात तर YHAI – IYTC या को-ब्रँडेड कार्डवर 40 हजार पर्यंतची सवलत मिळते. तसंच यूथ हॉस्टेलच्या वेगवेगळ्या कार्यक्रमांमध्ये सहभागी होता येते. 

टूरिझम आणि ट्रेकिंग मधला फरक

पर्यटन आणि ट्रेकिंग, ट्रेल यामध्ये फरक असतो. पर्यटनासाठी आपण सहसा टूर कंपनीकडून जातो तेव्हा चांगल्या फाईव्ह स्टार हॉटेलमध्ये राहणं, चमचमीत खाद्यपदार्थ खाणं इत्यादी सगळ्या सोई-सुविधा पुरवल्या जातात. ही पूर्ण लक्झरी ट्रिप असते. 

तर ट्रेकिंगमध्ये कमीतकमी खर्चात आपण एखादी नवीन जागा एक्सप्लोर करत तिकडे असलेले ऐतिहासिक गड-किल्ले, डोंगर चढत असतो, तिथली माहिती घेत असतो. अशावेळी आपल्याला लक्झरी सुविधा मिळत नाहीत. चमचमीत जेवणाऐवजी शरीराला ऊर्जा मिळेल अशा आहारावर भर दिला जातो. त्यामुळे युथ हॉस्टेलकडून जे उपक्रम आयोजित केले जातात अशा ठिकाणी जर युथ हॉस्टेल असेल तर त्या ठिकाणी गरजेपुरती राहण्याची व्यवस्था केली जाते, किंवा टेंट्समध्ये राहण्याची व्यवस्था केली जाते. 

बांदेकर यांनी सांगितलं की, पूर्वी अनेकदा संबंधित ट्रेकच्या सहभागींपैकी कोणी तांदूळ, डाळ, भाजी,कांदे, बटाटे, तेल, लोणचं, पापड असं सगळं स्वयंपाकासाठी आवश्यक असलेलं साहित्य घेऊन जाऊन ट्रेकिंगच्या स्थळावर ते शिजवून खाल्लं जात असे. त्यामुळे त्या ट्रेक ग्रुपमध्ये एक समूह बांधणी होत असे आणि या गोष्टीमुळे ट्रेकर्सचा खर्चही कमी होत असे. 

पर्यावरणाची काळजी

ट्रेकिंग हे आपण आपल्या आवडीसाठी करत असतो मात्र, आपली ही आवड निसर्गासाठी शिक्षा ठरू नये याची काळजी घेणं गरजेचं असतं. यासाठी ट्रेकिंग रूटवर कोणताच कचरा न करण्यावर भर दिला जातो. शक्यतो प्लास्टिकचा वापर टाळला जातो. निसर्गासाठी हानिकारक नसणारा स्वयंपाकातला जो ओला कचरा असतो त्याची त्याठिकाणीच विल्हेवाट लावली जाते. मात्र जेवणासाठी कागदी प्लेट्स किंवा ग्लास वापरले जातात ते तिकडेच टाकून न देता ते मोठ्या पिशव्यांमध्ये भरून शहरात आणले जातात आणि इकडच्या कचराकुंडीत टाकले जातात. ट्रेकिंगच्या रूटवर ट्रेकर्सच्या पायांच्या खुणांशिवाय इतर काहीच सापडणार नाही याची अतोनात काळजी घेतली जाते. 

याशिवाय तिथल्या अधिवासाला त्रास होणार नाही याचीही पुरेपुर काळजी घेतली जाते. ट्रेक सुरु होण्यापूर्वीच सहभागी झालेल्यांना मोठ्याने गाणी न म्हणणे, जोरजोरात न बोलण्याच्या सूचना दिल्या जातात. अनेकदा ट्रेकिंगला गेल्यावर काही ग्रुप्स किंवा लोक  मोबाईल किंवा रेडिओवर मोठमोठ्याने गाणी लावून चालत असतात. या आवाजामुळे तिथले छोटे कीटक, प्राणी यांना नकळत त्रास होत असतो. शिवाय कानात हेडफोन्स घालून जर आपण चालत असू तर एखाद्या धोकादायक घटनेची दिलेली सूचना आपण ऐकू शकत नाही. त्यामुळे अपघात होण्याची शक्यता असते.  आपण त्यांच्या टेरिटेरीमध्ये गेलेलो असतो. त्यामुळं त्यांच्या सोयीनं वागणं, ही आपली जबाबदारी आहे याची जाणीव ठेवण्याची गरज असते. 

हे ही वाचा : ध्येयांच्या चाकांवर जग पालथं घालणारे राजेश खांडेकर!

ट्रेकिंग ट्रेंड नाही तर पॅशन म्हणून करणं

अलिकडे ट्रेकिंगचा ट्रेंड आला आहे, म्हणून आला पावसाळा चला ट्रेकिंगला असं समीकरण झालं आहे. यामध्ये अनेकदा अनुभवी ट्रेकर्ससोबत ट्रेकिंगला जाण्याऐवजी मित्रा – मित्रांचे ग्रुप्स ट्रेकिंगला जात असतात. कधी पुरेशी माहिती नसल्यामुळे तर कधी अति साहस करण्याचा उत्साह असल्यामुळे अपघात घडल्याच्याही अनेक घटना पाहायला मिळतात. त्यामुळे ट्रेकिंगची खरंच आवड असेल तर त्यासाठी योग्य संस्थेची निवड करणं अतिशय महत्त्वाचं आहे. 

या संस्था ट्रेकिंग सारख्या साहसी क्षेत्रात पारंगत असतात आणि त्यांच्याकडून प्रत्येक वेळेला खूप काळजी घेतली जाते. प्रत्येक ट्रेक मध्ये कमीतकमी दोन ट्रेक लीडर्सची निवड केलेली असते.  तीन – चार दिवसाचा ट्रेक आयोजित केला असेल आणि शक्य असेल तर त्या ट्रेक मार्गाची थोडे दिवस आधी जाऊन पूर्ण पाहणी केली जाते. तिथे ट्रेकर्सच्या मूलभूत सुविधांची व्यवस्था केली जाते. एक – दोन दिवसाचा ट्रेक असो वा जास्त दिवसाचा, प्रत्येक ट्रेकमध्ये स्थानिक ग्रामस्थ ज्याला वाटाड्या म्हटलं जातं त्याला शक्यतो सोबत घेतलं जातं. कारण जंगलातले, डोंगरातले मार्ग हे प्राण्यांच्या येण्या-जाण्यानुसार नियमित बदलत असतात. त्यामुळे एखाद्या ठिकाणावर तुम्ही कितीही वेळा गेला असाल तरी प्रत्येक वेळचा रस्ता सारखाच असेल याची शाश्वती नसते. 

अनेकदा पाच – सहा ट्रेक झाल्यावर काही मंडळीचा एक गट बनतो आणि ते धंदा/व्यवसाय म्हणून ट्रेकचं आयोजन करु लागतात, ही गोष्ट नवख्या मंडळींना धोकादायक ठरू शकते. थोडक्यात साहसी ट्रेकिंगचं व्यायसायिकीकरणही जोरात सुरू आहे. त्यामुळे ट्रेकिंगला कोणाबरोबर जायचं याची निवडही लक्षपूर्वक करावी लागते. 

ट्रेकिंगच्या पातळ्या

ट्रेकिंग संदर्भात घडणाऱ्या अपघाताच्या बातम्यांमुळे अनेकदा आपण धास्तावून जातो आणि इच्छा असली तरी आपण कधी ट्रेकिंगला जायला धजावत नाही. पण जर आपण योग्य संस्थेसोबत ट्रेकिंगला गेलो तर असे अपघात घडण्याची शक्यता फारच कमी असते. प्रस्थापित संस्थेमध्ये वर सांगितल्यानुसार, पूर्ण काळजी घेतली जाते. अलिकडे अशा संस्थेच्या ट्रेकिंग नियोजनामध्ये कोणत्या प्रकारचा ट्रेक ग्रेड आहे याची माहिती दिली जाते. जसं की, इझी ग्रेड, मॉडरेट ग्रेड आहे की टफ ग्रेड आहे हे नमूद केलेलं असतं. त्यामुळे जर आपण पहिल्यांदा जाणार असू तर ‘इझी ग्रेड’च्या ट्रेकची निवड करु शकतो. जर त्या ट्रेकसमोर ग्रेडची माहिती दिलेली नसेल तर ट्रेक लीडरच्या फोन नंबरवर संपर्क साधून त्यांच्याकडून माहिती मिळवू शकतो. ट्रेक लीडरशी आपण आपल्याला शारीरिकदृष्ट्या काही अडचण असेल, काही आजार असेल तर त्याचीही माहिती देऊन त्यानुसार ट्रेकची निवड करु शकतो. 

ट्रेकर म्हणून शारीरिक क्षमता आवश्यक

तुम्ही आतापर्यंत ट्रेकर बनायचा विचार केला नसेल पण, आता जर तुम्हाला ट्रेकिंग सुरु करायचं असेल तर त्यासाठी तुमची शारीरिक क्षमता उत्तम असणं अत्यावश्यक आहे. यासाठी दररोज जीममध्ये जाऊनच व्यायाम केला पाहिजे असं नाही. तर दररोज जलद चालण्याचा व्यायाम करणं गरजेचं आहे. वयोमानानुसार किंवा डॅाक्टरच्या सल्ल्याने दररोज कमीतकमी तीन-चार वेळा जिने चढ-उतार करण्याचा व्यायामही करता येतो. नियमित योगासने आणि प्राणायाम यांचा अभ्यासही ट्रेकिंगसाठी लागणार्या शारिरीक, मानसिक क्षमतेमध्ये भरच घालतो.