जगातली सर्वात शक्तिशाली बँक कोणती आहे, तुम्हांला माहितीय का? काहींना वाटेल स्वीस बँक तर काहींना अमेरिकेतील फेडरल बँक वाटेल. पण ही दोन्ही उत्तर चूक आहेत. आणखी एक गोष्ट म्हणजे या बँकेवर कोणत्याही देशाचे कायदे-नियम चालत नाहीत. चला समजून घेऊयात जगातल्या सर्व प्रमुख देशांच्या केंद्रीय बँकांचीही बँक कोणती आहे ते..
जगातील सर्वात शक्तीशाली बँकेचं नाव आहे बँक फॉर इंटरनॅशनल सेटलमेंटस् हीला संक्षिप्तपणे बीआयएस (Bank for International Settlements -BIS) असं म्हणतात. या बँकेचं हेडक्वाटर आहे, स्वित्झर्लंडमधील बासेल इथं. या बँकेची स्थापना 1930 मध्ये झाली. या बँकेला ‘द सेंट्रल बँक ऑफ सेंट्रल बँक्स’ म्हणूनही ओळखण्यात येतं.
या बँकेची सेवा कोणासाठी उपलब्ध?
BIS ही इतर बँकांप्रमाणे नाही. सामान्य माणसांकरता या बँकेची सेवा नाही. आणि ही बँक कोणाला कर्जही देत नाही. तर अतिशय उच्च पातळीवर पैशांची देवाणघेवाण नियंत्रित करण्यात ही बँक महत्त्वाची भूमिका बजावते. देशामधील मध्यवर्ती बँक म्हणजेच देशाच्या सेंट्रल बँकेकरताच ही सुविधा उपलब्ध आहे. भारताची रिझर्व बँक ऑफ इंडिया, अमेरिकेची द फेडरल रिझर्व, द युरोपियन सेंट्रल बँक, द बँक ऑफ जपान यासारख्याच त्या त्या देशाच्या मध्यवर्ती बँका या बँकेच्या सभासद आहेत. म्हणूनच तर तिला ‘बँकांची बँक’ म्हणतात.
कोणतेही सरकारी नियमन नाही!
आश्चर्याची बाब म्हणजे कोणत्याही राष्ट्राच्या कायद्याच्या कक्षेत BIS येत नाही. त्यामुळं सरकारचं निरिक्षणं, आरोप, कर आणि लोकांचे उत्तरदायित्व या गोष्टी या बँकेला लागू होत नाहीत. BIS च्या आत कोणत्याही सरकारचं नियमन नाही. त्यांच्या कर्मचाऱ्यांना राजनैतिक संरक्षण आहे. त्यांचे डॉक्युमेंटस् आणि डेटा कोणत्याही देशाच्या सरकारकरता खुले नाहीत. इतकचं काय या बँकेचं मुख्य कार्यालय असणाऱ्या स्वित्झर्लंडचा स्विस कायदा देखील BIS ला लागू होत नाही.
BISचे मुख्य काम –
जागतिक चलनविषयक धोरणाचे समन्वय साधणे. मध्यवर्ती बँकांना व्याजदर, चलनवाढ आणि चलन प्रवाहाचे नियमन कसे करायचे ते सांगते.
प्रत्येक जागतिक संकटादरम्यान, BIS च्या उपाययोजना –
- 2008 ची आर्थिक संकटे
- कोविड लिक्विडिटी मंदी
- 2022-2024 चे महागाई संकट
गेल्या काही वर्षातील महत्त्वाच्या जागतिक संकटांमध्ये BIS ने महत्त्वाची भूमिका बजावली.
BIS चे सदस्य बंद दाराआड भेटतात आणि आपल्या सभासदांना सूचना जारी करतात. BIS केवळ अर्थव्यवस्थेचे निरीक्षण करत नाही. तर तिला आकार देते. अहवाल, कामकाजाची पद्धत आणि नियम तयार करते. इतर बँका हे नियम काटेकोरपणे पाळतात. अगदी मध्यवर्ती बँका देखील BIS ला प्राधान्य देतात. जेव्हा बीआयएस “दर कडक करा” असे म्हणते, तेव्हा जग ऐकते. जेव्हा महागाई किंवा क्रिप्टोबद्दल BIS इशारा देते तेव्हा बाजारपेठ हलते. म्हणजेच जागतिक वित्तिय घडामोडींमागील BIS हा अदृश्य हात आहे.
BIS किती शक्तिशाली आहे?
2022 मध्ये, बीआयएसने 9 प्रमुख मध्यवर्ती बँकांसह जागतिक सीबीडीसी प्रोटोटाइपची शांतपणे चाचणी केली. त्यावर कोणतीही सार्वजनिक चर्चा झाली नाही, लोकशाही मतदान झाले नाही, सर्व काही बंद दाराआड ठरवले गेले. तिचा प्रभाव फक्त चलनापुरता मर्यादित नाही.
BIS ची निर्मिती कशी झाली?
1930 च्या हेग कराराद्वारे BISची निर्मिती करण्यात आली. बर्लिनमधील एजंट जनरल फॉर रिपट्रिएशनचे काम त्यांनी हाती घेतले. पहिल्या महायुद्धानंतर व्हर्सायच्या करारात मान्य केल्याप्रमाणे, जर्मनीकडून नुकसानभरपाई गोळा करणे, प्रशासन करणे आणि वितरण करणे ही BISची जबाबदारी होती. या रिपट्रिएशनसाठी वित्तपुरवठा करण्यासाठी आंतरराष्ट्रीय स्तरावर डावेस आणि यंग लोन्स देण्यात आले होते. त्याकरतादेखील BIS विश्वस्त होते. दुसऱ्या महायुद्धानंतर, बीआयएसने आपले लक्ष जागतिक बँकेच्या ब्रेटन वुड्स सिस्टीमच्या संरक्षण आणि अंमलबजावणीवर केंद्रित केले. 1970 ते 1980 च्या दशकात, तेल आणि कर्ज संकटाच्या पार्श्वभूमीवर बीआयएसने सीमापार भांडवल प्रवाहाचे निरीक्षण केले, ज्यामुळे आंतरराष्ट्रीय स्तरावर सक्रिय बँकांच्या नियामक देखरेखीचा विकास झाला.
संकटकाळी साहाय्यकाची भूमिका
1982 आणि 1998 मध्ये अनुक्रमे मेक्सिको आणि ब्राझीलसारख्या देशांच्या कर्ज संकटात मदत करण्यासाठी, अडचणीत असलेल्या राष्ट्रांसाठी BIS ने एक आपत्कालीन “निधी” म्हणून भूमिका बजावली.
1979 ते 1994 पर्यंत, बीआयएस युरोपियन चलन प्रणालीसाठी एजंट होता. युरोपियन चलनाचा मार्ग मोकळा करणारी ही एकच प्रशासनयंत्रणा आहे.
आंतरराष्ट्रीय वाटाघाटींमध्ये महत्त्वपूर्ण कामगिरी
सतत बदलणाऱ्या जागतिक आर्थिक रचनेमुळे, BIS ला अनेक वेगवेगळ्या आर्थिक आव्हानांशी जुळवून घ्यावे लागले आहे. सदस्य मध्यवर्ती बँकांना पारंपारिक बँकिंग सेवा प्रदान करण्यावर लक्ष केंद्रित करतेच सोबतच BIS शेवटचा उपाय म्हणून कर्जदात्याला तिच्यावर अवलंबून राहण्यासाठी मदतीचा एक हात देते. जागतिक अर्थव्यवस्था आणि आर्थिक स्थिरतेला पाठिंबा देण्याच्या उद्देशाने, BIS हा आंतरराष्ट्रीय अर्थव्यवस्थेचा एक अविभाज्य भाग आहे.
बँक कशी चालते?
जागतिक बँकिंग व्यवहारांसाठी BIS इतर खाजगी वित्तीय संस्थांशी थेट स्पर्धा करते. पण, ती व्यक्ती किंवा सरकारसाठी चालू खाती ठेवत नाही. एकेकाळी, खाजगी भागधारक तसेच मध्यवर्ती बँका बीआयएसमध्ये शेअर्स ठेवत होते. मात्र 2001 मध्ये असे ठरवण्यात आले की त्यावेळी असणाऱ्या खाजगी भागधारकांना भरपाई द्यावी आणि BIS ची मालकी मध्यवर्ती बँकांपुरतीच मर्यादित ठेवावी.
BIS अकाउंट युनिट म्हणजे आयएमएफचे स्पेशल ड्रॉइंग राइट्स असतात. हे चलन परिवर्तन करण्याचे माध्यम आहे. जगातील एकूण चलनाच्या अंदाजे 7% राखीव निधी आहे.
इतर कोणत्याही बँकेप्रमाणे, BIS मध्यवर्ती बँकांना ग्राहक म्हणून आकर्षित करण्यासाठी प्रीमियम सेवा देण्याचा प्रयत्न करते. सुरक्षितता प्रदान करण्यासाठी मुबलक इक्विटी भांडवल आणि राखीव ठेवते. जोखीम विश्लेषणानंतर हा निधी विविध प्रकारे गुंतवला जातो. BIS मध्यवर्ती बँकांकडून व्यापार करण्यायोग्य साधने परत खरेदी करण्याची ऑफर देऊन त्यांच्यासाठी तरलता सुनिश्चित करते; यापैकी अनेक साधने विशेषतः मध्यवर्ती बँकेच्या गरजांसाठी तयार केली गेली आहेत. खाजगी वित्तीय संस्थांशी स्पर्धा करण्यासाठी, BIS मध्यवर्ती बँकांनी गुंतवलेल्या निधीवर उच्च परतावा देते.
जागतिक वित्त बाजाराला स्थिरता
बीआयएस हे आर्थिक आणि आर्थिक हितसंबंधांचे जागतिक केंद्र आहे. म्हणूनच, ती जागतिक वित्तीय बाजाराच्या विकासात एक प्रमुख शिल्पकार आहे. जगभरातील सामाजिक, राजकीय आणि आर्थिक परिस्थितींचे गतिमान स्वरूप पाहता, बीआयएसकडे जागतिक बदलांना तोंड देताना आर्थिक स्थिरता आणि आंतरराष्ट्रीय समृद्धीला प्रोत्साहन देणारी स्थिरता देणारी शक्ती म्हणून पाहिले जाऊ शकते.
BIS च्या कामकाजातील नवीन जबाबदाऱ्या:
• डिजिटल पैसा
• हवामानाशी संबंधित आर्थिक नियमन
• बँकिंगमध्ये एआय
• सीमापार व्यवहार
आता तुमच्या लक्षात आलंच असेल की तुम्ही कमावलेल्या आणि खर्च केलेल्या प्रत्येक रुपया किंवा डॉलरला BIS स्पर्श करतेच.
