माणसांच्या वैयक्तिक आणि सामूहिक गरजा भागविण्यासोबत निसर्गाचीही काळजी घेणाऱ्या, शाश्वत टिकू शकणाऱ्या समाजव्यवस्था घडविण्यासाठी पर्माकल्चर महत्वाचं आहे. गेल्या काही भागांमध्ये आपण पर्माकल्चरची मूल्ये आणि तत्वे समजून घेतली. अगदी जगाच्या पाठीवर कुठेही ही तत्वे आणि मूल्ये जरी सारखीच असली, तरी प्रत्येक ठिकाणी त्यांचा वापर वेगवेगवेगळ्या पद्धतीने केला जातो. उदा. खूप ऊन असणाऱ्या ठिकाणी घर डिझाईन करताना आपण त्यावर पडणारं ऊन शक्यतो कमी करून घर थंड कसं ठेवता येईल, हे पाहतो. तर थंड प्रदेशात मिळणाऱ्या ऊनाचा वापर करून घर उबदार कसं ठेवता येईल हे पाहतो. या दोन्ही ठिकाणी ऊर्जा वेगवेगळ्या परिणामासाठी खर्च होत असते. म्हणजेच ऊर्जा साठवण्याच्या तत्वाचा वापर (application) वेगळ्या पद्धतीने होतो.
पर्माकल्चरचा प्रत्येक प्रोजेक्ट वेगळा
प्रत्येक पर्माकल्चर प्रोजेक्ट हा युनिक असतो. तो कोणत्या ठिकाणी आहे, त्यावर अवलंबून असलेल्या लोकांच्या गरजा काय आहेत, त्यावर पर्माकल्चरची मूल्ये आणि तत्वे कशी वापरली जातील हे ठरतं. त्यासाठी सर्वात आधी आपली जागा कुठं आहे, तिथलं हवामान, ऊन-वाऱ्याची दिशा, पाणी, इतर नैसर्गिक गोष्टींचा अभ्यास म्हणजेच योग्य पद्धतीने मूल्यमापन करता येणं गरजेचं ठरतं.
जागेचं मूल्यमापन (Site Analysis) महत्त्वाचं का?
एखादा चित्रकार रंगवण्यासाठी शुभ्र कॅनवास समोर घेतो. मग त्याला हव्या त्या रंगाचे फटकारे त्यावर मारतो. बऱ्याचदा एखादी जागा विकसित करतानाही जागेचा असा कोरा कॅनवास केला जातो. आहेत ती झाडे तोडून, कुठेही कसाही पोकलेन किंवा बुलडोझरचा वापर करून सपाटीकरण, रस्ते बांधणे वगैरे केलं जातं. ज्याचा परिणाम निसर्गाची अपरिमित हानी होण्यात होतो. नुकतंच केरळमधल्या वायनाड दुर्घटनेत कसा नाश झाला ते आपण पाहिलं. आपल्या कोकणातही सध्या काही ठिकाणी विकासाच्या नावावर, निसर्गाचा विध्वंस असाच पहायला मिळतोय. पर्माकल्चर पद्धतीने जागा विकसित करणंही चित्र काढण्यासारखंच आहे. फक्त यात सुरुवात करताना एवढं भान ठेवलं जातं की, आपला कॅनव्हास एकदम कोरा नाहीये. त्यावर निसर्गाने आणि त्याआधी तिथे राहून गेलेल्या माणसांसहित असंख्य सजीवांनी अनेक वेगवेगळ्या रंगांचे फटकारे मारलेले आहेत. कदाचित काही कारणाने ते चित्र पुसलं गेलं असेल. कॅनवास काही ठिकाणी फाटला असेल. कॅनवासवर आधीच असलेल्या चित्राचं मूल्य ओळखून, सौंदर्य आणि उपयोग वाढवण्याच्या दृष्टीने ते रंगवणे अपेक्षित आहे. हा आपल्याला वारशाने मिळालेला कॅनवास समजून घेण्यासाठी, सर्वात आधी जागेचं मूल्यमापन करणे गरजेचे आहे. ते नेमकं कसं करायचं त्याची माहिती आपण उदाहरणासह घेऊ.
जमिनीचं मूल्यमापन कसं करायचं?
जे शेत विकसित करायचे आहे ते डोळ्यासमोर आणा. स्वतःकडे जागा नसेल तर एखाद्या माहीत असलेल्या जागेची कल्पना सुद्धा करू शकता. पर्माकल्चरची नीतीमूल्ये, तत्वे समजून घेण्यासाठी आणि डिझाईनमध्ये त्यांचा प्रत्यक्ष वापर शिकण्यासाठी असे उदाहरण डोळ्यासमोर ठेवणे योग्य ठरते. पर्माकल्चरच्या तत्त्वानुसार आधी मोठ्या पॅटर्नपासून सुरुवात करून मगच बारकाव्यांपर्यंत येणं योग्य.
- जागतिक हवामान:
पृथ्वीच्या पाठीवर आपली जागा नक्की कुठे आहे आणि मोठ्या स्तरावरील जागतिक हवामानाचा, त्यातील बदलांचा नेमका काय परिणाम होतो हे समजून घेणे ही पहिली पायरी आहे.
जागतिक हवामान समजून घेण्यासाठी अनेक पद्धती आहेत. त्यातही दोन अतिशय उपयुक्त आहेत.
- कोप्पेन गाइगर वर्गीकरण Köppen-Geiger Classification
ह्या पद्धतीत पूर्ण जगाच्या भौगौलिक स्थितीचा अभ्यास करून त्याचं पाच मुख्य विभागात वर्गीकरण केलं जातं. मग ह्या पाच विभागांचं, तिथलं तापमान आणि पाऊसपाणी ह्यांच्या आधारे आणखी 30 विभागांमध्ये वर्गीकरण केलं जातं. वेगवेगळ्या रंगात हे दाखवलं जातं. वर्षभर सर्वसाधारण हवामान कसं असेल आणि ते कसं बदलेल आणि त्यामुळे कोणत्या प्रकारच्या वनस्पती आपल्या भागात सहज वाढू शकतात हे ह्यावरुन कळू शकतं.
उदा. आमचं मोहरान हे शेत, ठाणे जिल्ह्यातील शहापूर तालुक्यात येतं. ह्याचं वर्गीकरण Am उष्णकटिबंधीय मान्सून म्हणजे थोड्या काळासाठी कोरडा हिवाळा ह्या प्रकारात केलं आहे. निळ्या रंगात ते खालील नकाशात दाखवलंय. आता पूर्ण जगाचा नकाशा पाहिला तर ह्यात ज्या ज्या ठिकाणी निळ्या रंगात दाखवलेलं हवामान म्हणजे Am हवामान आहे, त्या त्या ठिकाणच्या वनस्पती आमच्या शेतात सहज वाढू शकतील. त्या व्यतिरिक्त इतर हवामानातल्या वनस्पती घ्यायच्या असतील तर वनस्पतींच्या गरजेनुसार थोडीफार विशेष काळजी घ्यावी लागेल. भारतातही आपल्यासारखं हवामान कुठे आहे हे पाहता येईल. थोडा शोध घेतला तर आपल्यासारख्या हवामानातील स्थानिक वनस्पतींची लिस्ट सहज मिळू शकते.
- होल्डरिज जैविक विभाग Holdridge Life Zone
ह्या पद्धतीत सरासरी वार्षिक पाऊस (Mean Annual precipitation), सरासरी वार्षिक तापमान (Mean Annual Temperature) आणि संभाव्य बाष्पीभवनोत्सर्जन (Potential Evapotranspiration), म्हणजेच पुरेसं पाणी उपलब्ध असेल तर पाणीसाठ्यांमधील पाण्याचं बाष्पीभवन आणि वनस्पतींमधील पाण्याचं उत्सर्जन एकूण मिळून किती होईल. ह्या तीन घटकांचा वनस्पतींच्या वाढीवर कसा परिणाम होतो ह्याचा अभ्यास करून जगाचं वेगवेगळ्या जैविक विभागांमध्ये वर्गीकरण केलं जातं. हवामान बदलाचा वनस्पतींच्या नैसर्गिक वाढीवर कसा परिणाम होत आहे हे अभ्यासण्यासाठीसुद्धा ह्या वर्गीकरणाचा फायदा होतो.
व्हिटेकर (Whittaker) बायोम वर्गीकरण
ह्या दोघांव्यतिरिक्त व्हिटेकर (Whittaker) बायोम वर्गीकरणही एक सोपी पद्धत आहे. जागतिक हवामान समजून घेण्याचा फायदा म्हणजे आपण जिथे आहोत तिथे नक्की कशाप्रकारचं जंगल नैसर्गिकरित्या वाढू शकतं हे कळतं. अहमदनगर सारख्या कमी पावसाच्या प्रदेशात कोकणात असतं त्याप्रमाणे जंगल वाढवणं चुकीचं ठरतं. असा विचार न केल्यामुळेच पाण्याच्या अभावामुळे खुरटलेली नारळाची झाडे आपल्याला कोरड्या प्रदेशात पाहायला मिळतात.
आम्हाला कळलेली गोष्ट म्हणजे आमच्या भागात Am हवामान असल्याने थोड्या काळासाठी हिवाळा असतो, ज्यावेळी वातावरण शुष्क असतं. अशा वेळी झाडांना पाणी देणे, आच्छादन करणे आणि बागेत दमटपणा वाढवण्यासाठी प्रयत्न करणे, खूप गरजेचे असते, ज्याकडे बऱ्याचदा शेतकऱ्यांचे दुर्लक्ष होते.
- अक्षांश (Latitude) रेखांश (Longitude)
बाष्प वाहून नेणारे जागतिक वाऱ्याचे प्रवाह नेमके कसे वाहतील हे अक्षांशावरून ठरतं. त्याचबरोबर वर्षाचं तापमान आणि पाऊस किती पडेल हेही अक्षांशाशी संबंधित आहे. आपल्या जागेचे अक्षांश आणि रेखांश गूगल मॅप्स वरून सहज सापडतात. ते माहीत असले की आपण कोणत्या जैविक विभागात येतो ते शोधायला मदत होते. वेगवेगळे उपयोगी नकाशे काढता येतात.
2 Comments
खूप उपयुक्त माहिती
खूप छान माहिती आहे 👌👍