वाळवंट आणि कोरड्या गवताळ प्रदेशातला रंगीत पाखुर्डी पक्षी खरंच मनाला आणि डोळ्यांना सुखावणारा असतो. पिवळट राखी रंगांच्या या पक्ष्याच्या अंगावर असलेले सुंदर नक्षी खूप आकर्षक असतात. आशिया आणि आफ्रिका खंडामध्ये या पक्ष्यांच्या 16 उपजाती आढळतात. पाखुर्डीच्या या वेगवेगळ्या जातीमध्ये त्यांच्या अंगावरील रंगाचे पट्टे, गोल, चांदवे अशी वेगवेगळी नक्षी पाहायला मिळते. यांचे पंख लांब आणि निमुळते असून पाय सुद्धा संपुर्ण पिसांनी भरलेली असतात.
नर-मादीचे वेगळेपण
रंगीत पाखुर्डीमधे नर हे आकाराने मादीपेक्षा थोडे मोठे असतात. त्यांच्या कपाळावर एक काळी गडद पट्टी असते. छातीवर एक आकर्षक तपकिरी रंगाची पट्टी असते. त्याच्या आत फिकट पिवळा रंग असतो आणि मग परत एक काळी पट्टी असते. पंखांवर अशीच तपकिरी, काळ्या, पांढऱ्या ठिपक्यांची नक्षी असते. मादी पाखुर्डीच्या अंगांवर खूप जास्त वेगवेगळे रंग नसले तरी तिच्या पिसांवर बारीक बारीक नक्षी असते.
पाखुर्डीचे वैशिष्ट्य
हे पक्षी त्यांच्य प्रचंड उडण्याकरता जगभरात प्रसिद्ध आहेत. वाळवंटी प्रदेशात रहात असल्यामुळे त्यांना पाण्याकरता लांबवर जायला लागते. यांची पाणी पिण्याची ठिकाणेसुद्धा ठरलेली असतात. या पक्ष्यांच्या काही जाती दरदिवशी फक्त पाणी पिण्यासाठी अंदाजे 100 मैलांपेक्षा जास्त अंतर उडतात. त्यांचा उडण्याचा वेगसुद्धा जबरदस्त असतो. ताशी 60 कि.मी. वेगाने ते आपल्या रहाण्याच्या जागेपासून ते पाण्याच्या जागेपर्यंत उडत जातात.
दुसरं एक वैशिष्ट्य म्हणजे त्यांचे रंग. वाळवंटात किंवा गवताळ, रेताड प्रदेशातल्या पाखुर्डींचा रंग हा तसाच आजुबाजुच्या वातावरणाशी मिळता-जुळता असतो. कोरड्या गवताळ प्रदेशात जर का एखादा पाखुर्डी पक्षी गवतावर बसला असेल तर तो आपल्या लक्षात ही येणार नाही एवढा त्या गवताच्या आणि पाखुर्डीच्या अंगांवरील रंगाची सरमिसळ झालेली असते.
पाखुर्डीचे अन्न
या पक्ष्यांना खाण्यासाठी गवताच्या बीया अथवा धान्य लागते. अगदी क्वचीत प्रसंगी ते छोटे छोटे किटक खातात. प्रत्येक जातीच्या पाखुर्डीचे त्यांच्या आवडीनुसार बीया अथवा धान्य हे ठरलेले असते. आणि ते प्रामुख्याने त्याच बीया शोधून त्यावर गुजराण करतात. हे पक्षी अन्न खाल्ल्यानंतर काहिक वेळेस पाण्यासाठी खूप दुरवर जातात. पण काहिक जातीतले पाखुर्डी हे बरेच दिवस अन्न-पाण्याशिवाय राहतात.
सहजीवन
पाखुर्ड्यांची साथीदारांची जोडी ही कायम असते. इतर पक्ष्यांसारखी दर विणीच्या हंगामात ते आपला जोडीदार बदलत नाहीत. त्यांचा विणीचा हंगाम हा त्या-त्या भागातला पाऊस आणि अन्नधान्याच्या उपलब्धतेवर अवलंबुन असतो. विणीच्या हंगामात मादी जमीनीवरच, थोड्याफार खोलगट खडड्यात अंदाजे 2/3 अंडी घालते. ही अंडी हिरवट रंगाची असून त्यावर चट्टे असतात. अंड्यांचा रंग हा आजूबाजूच्या वातावरणातल्या रंगांशी मिसळणारे असल्याने ती अंडी पटकन लक्षात येत नाहीत. साधारणत: 22 ते 25 दिवसांच्या कालावधीत अंडी परिपक्व होऊन त्यातून पिल्ले बाहेर येतात आणि लगेचच घरट्यांच्या बाहेर पडतात. पिल्लांची काळजी दोघेही नर मादी घेतात. नर साधारणत: रात्री अंडी उबवतात तर माद्या दिवसा अंडी उबवतात.
या पक्ष्यांची सर्वात खास बाब म्हणजे हे पक्षी स्वत:ची तहान भागवण्यासाठी खूप दुरवर उडत जातात. साहजिक आहे नविन जन्माला आलेल्या पिल्लांना एवढं दूरवर उडून जाणं शक्य नाही. तेव्हा ही नर मादीची जोडी स्वत: पाणी पिते आणि आपल्या पिल्लांसाठी गळा आणि छातीजवळसी पिसं ओली करुन आणून पिल्लांना पाणी पाजतात. तुम्ही वाचुन चक्क व्हाल पण पाखुर्डी नरांच्या छातीजवळची ती खास पिसं जवळपास 15 ते 20 मिली पाणी सहज साठवून आणून आपल्या पिल्लांना पाजू शकतात.
पाखुर्डीचं दर्शन
मागे एकदा रणथंभोरच्या जंगलात मी या रंगीत पाखुर्ड्यांची जोडी बघितली होती. पण त्यांना आमच्या जीपची चाहूल लागली आणि त्या उडून लांब जाऊन बसल्या. त्यामुळे फक्त दुर्बिणीतून बघण्यावरच आम्हाला समाधान मानावं लागलं. त्यानंतर सलग दुसऱ्या वर्षी त्याच जंगलात आमच्या पुढच्या गाडीतल्या लोकांनी सांगितलं की, इथे एक रंगीत पाखुर्ड्यांची जोडी होती, ती उडून गेली पण तीची दोन पिल्ले आहेत. आम्ही जीप रस्त्याच्या बाजूला थांबवून सगळीकडे शोधलं, पण ती पिल्ले अशी काही दडून बसली होती की खूप शोधुनही आम्हाला ती सापडली नाहीत.
आपल्या इथे पुणे / सासवड भागातल्या मयुरेश्वर अभयारण्य किंवा सोलापूर येथल्या भिगवण येथे गवताळ माळरानावर हे पाखुर्डी पक्षी पाहायला मिळतात. यावर्षी ताडोबाच्या जंगलात माळरानांवर मी रातव्याचे घरटे शोधत होतो. त्याच भागात सुमारे 2 वर्षांपुर्वी मला त्याचे घरटे आणि 3 अंडी मिळाली होती. आमची जीप त्या रस्त्यावर अतिशय हळूहळू जात असताना मला गाडीच्या डाव्या बाजूला, अगदी टायरजवळ हालचाल जाणवली म्हणून मी गाडी थांबवली तर चक्क या रंगीत पाखुर्ड्यांचे एक कुटूंबच तिथे बसलं होतं. नर, मादी आणि त्यांचे थोडेसे मोठे झालेले पिल्लू तिकडे जमिनींवर गवताच्या बिया टिपायला बसले होते. आमची गाडी थांबल्यामुळे त्यांना आमची चाहूल लागली, त्यामुळे नर मादी वेगवेगळे झाले अर्थात पिल्लाला मादीने बरोबर घेतले होते. पण ते थोडेसेच दूर जाऊन जमिनीत अगदी दबून बसले. आता ते एतक्या जवळ होते की, माझ्या लांब पल्ल्याच्या लेन्सच्या ‘minimum focusing distance’ च्या आत होते, त्यामुळे मी गाडी हळूहळू मागे नेली आणि मगच मला त्यांची सुंदर फोटो घेता आले.
