किशोरावस्था आणि ‘इटिंग डिसऑर्डर’

किशोरवयीन मुली किंवा नुकत्याच किशोरवयातून बाहेर येत असलेल्या मुलींमध्ये एक मनोविकार दिसून येतो. हा मनोविकार खाण्यापिण्यासंबंधीचा विकार म्हणजे ‘ईटिंग डिसऑर्डर’ असतो. या विकाराचे प्रमाण भारतामध्ये सध्या वाढत आहे. त्यातही विशेषतः मुलींचे प्रमाण जास्त आहे. या विकाराने ग्रस्त मुली, आपलं वजन आणि बॉडी इमेज याबाबतीत खूप जास्त संवेदनशील असतात. त्यामुळे त्यांच्या खाण्यापिण्याच्या सवयी अनियमित होतात. याचा विपरीत परिणाम त्यांच्या शारीरिक आणि मानसिक आरोग्यावर होतो.

इटिंग डिसऑर्डरचे मुख्य तीन प्रकार

ऍनोरेक्सिया नर्वोसा (Anorexia Nervosa) : यामध्ये मुली वजन वाढेल या भीतीने स्वतःला उपाशी ठेवतात किंवा खूपच कमी आहार घेतात. कमी आहार आणि खूप जास्त व्यायाम असं समीकरण जुळवत ते फॉलो करतात. कितीही वजन कमी झालं तरी आपण जाडच दिसतो असं या वयातल्या मुलींना वाटत राहतं. या सगळ्या गोष्टींचा परिणाम म्हणजे एकतर मासिक पाळी उशिरा सुरु होते किंवा मासिक पाळी येत असल्यास ती अनियमित होते.

बुलिमिया नर्वोसा (Bulimia Nervosa) : या डिसऑर्डर प्रकारामध्ये जे पदार्थ आवडतात ते अति प्रमाणात खाल्ले जातात. आपण खूप जास्त प्रमाणात खातोय याची जाणीव झाली की, अपराधीपणा येतो. मग हे खाल्लेलं अन्न वा पदार्थ बाहेर काढण्यासाठी विविध औषधांचा वापर करतात. 

बिंज ईटिंग  (Binge Eating) :  या प्रकारामध्ये सुद्धा अनियंत्रित आणि अतिप्रमाणात आहार घेतला जातो. दर तासातासाला काही ना काही खाल्लं जातं. 

काही लोकांना वरील प्रमाणे विशिष्ट एका प्रकारची लक्षणे न दिसता, दोन्ही किंवा तिन्ही प्रकारांची लक्षणे एकत्रितपणे दिसू शकतात. 

‘इटिंग डिसऑर्डर’ होण्याची कारणं काय? 

मुलींमध्ये या विकारांची कारणे मुख्यतः मानसिक आजाराशी निगडित असतात. सतत काळजी करण्याची वृत्ती, नैराश्य, उदासिनता, अतिविचार, एखाद्या व्यक्तिशी सातत्याने तुलना केली जाणं,  समाजाकडून किंवा घरातील व्यक्तींकडून ‘बारीक म्हणजेच सुंदर किंवा निरोगी’ असं मनावर बिंबवलं जाणं. नातेवाईक मित्र-मैत्रिणींकडून शरीराच्या आकारावरून हिणवलं जाणं. या सगळ्यामुळे आत्मविश्वास कमी होणं,  यासारख्या असंख्य कारणांमुळे इटिंग डिसऑर्डर होऊ शकतो.  

इटिंग डिसऑर्डर मुळे आरोग्यावर होणारे परिणाम

नैराश्य, उदासिनता, अतिविचार अशा मानसिक आजारांचा सगळ्यात पहिला परिणाम हा खाण्या-पिण्यावर होतो. खाण्याचं योग्य, संतुलित प्रमाण असलं पाहिजे. खूप कमी किंवा खूप जास्त खाल्ल्याने शरीरावर नकारात्मक परिणाम होतात. जसे की, 

–  शरीरातील शक्ती कमी होत जाणे, रोजची कामे करू शकत नाहीत.

– कमी आहारामुळे ऍनिमिया, हाडे ठिसूळ होणे, चक्कर येणे, डोळ्याभोवती काळी वर्तुळे येणे, केस गळतीचा त्रास सुरू होतो. 

– पोषणमूल्यांच्या कमतरतेमुळे मेंदूवर परिणाम होऊन एकाग्रता कमी होते. तसेच नवीन गोष्टी शिकण्याची क्षमता कमी होत विसराळूपणा वाढतो.

– सतत चीड चीड होते आणि कारण नसताना रडू येते. 

– लोकांमध्ये न मिसळणे. सामाजिक कार्यक्रम वा समारंभांना उपस्थित न राहणं. अगदी मित्रमैत्रिणींना सुद्धा भेटावसं न वाटणे.

– बुलिमिया नर्वोसा प्रकारामध्ये पचन संस्थेवर ताण पडत असल्यामुळे अल्सर, आतड्यांना सूज येण्यासारखे परिणाम जाणवतात. 

– बिंज ईटिंग प्रकारामध्ये आपल्याला आलेला ताण किंवा काळजी, नैराश्य यातून बाहेर पडण्याच्या प्रयत्नात अतिरिक्त खाल्लं जातं आणि त्यामुळे वजन खूप वाढते. 

– काही वेळेला इटिंग डिसऑर्डर विकाराने ग्रस्त असलेल्या या मुली यातून बाहेर पडण्यासाठी ड्रग्स आणि सिगारेटच्या आहारी जातात.

इतके भयंकर परिणाम असणाऱ्या या मनोविकाराची सुरुवात अगदी साध्या बदलांनी होते. मुलगी स्वतःच्या शरीराबाबत, दिसण्याबाबत अतिसंवेदनशील होणे, सण समारंभ वा पार्टीला जायचं टाळणं, अचानक आहाराचं प्रमाण कमी करणं किंवा वारंवार भूक नसल्याचं कारण देणं, पाळी अनियमित होणं असे काही बदल आपल्या पाल्यामध्ये दिसू लागल्यावर पालकांनी आपल्या मुलींशी संवाद साधावा. वेळीच मानसोपचारतज्ञ, सायकॉलॉजिस्ट, आहारतज्ञ यांची मदत घेतली तर मुलींना या मानसिक त्रासातून बाहेर काढता येते.