पुणे जिल्ह्यामधील आंबेगाव तालुक्यातील श्रीक्षेत्र वडगाव कशिंबेग इथं गणपतीचं फक्त मुख असणारे गणपती मंदिर आहे. अशाप्रकारे स्वयंभू मूर्ती असणारं भारतातलं हे एकमेव देवस्थान आहे.
अर्धपीठ मोरया गणपती
भीमाशंकर मार्गावर मंचर पासून फक्त चार किलोमीटर पुढे गेल्यावर वडगाव कशिंबेग गावाकडे जाणारा फाटा लागतो. या फाट्यावरून फक्त दोनच किलोमीटर आत गेल्यावर आपण पोहोचतो, निसर्ग संपन्नतेने नटलेल्या वडगाव काशिंबेग गावात. याच गावाच्या दक्षिणेकडील डोंगराच्या एका खडकात हेमाडपंथी पद्धतीच्या बांधणीचे छोटसं मंदिर आहे. या मंदिरात गणेशाचे मुख आणि सोंड असलेली मूर्ती आपल्याला पाहायला मिळते. गणपतीची फक्त सोंड असलेली ही देशभरातील एकमेव गणेश मूर्ती आहे. येथील गणपती मंदिराचा पुराणात ‘मोरया’ या नावाने उल्लेख आढळतो. पेशवेकालीन दप्तरातही या मंदिराचा उल्लेख आढळतो. स्वतः पेशवे या ठिकाणी गणपतीच्या दर्शनासाठी येत होते.
लेण्याद्रीत शरीर
लेण्याद्री येथील अष्टविनायक गिरिजात्मज मंदिरातील गणपती मूर्तीला सोंड नाही, त्याची पाठीवर पूजा केली जाते. याबाबतचे उल्लेख गणेश कोश व संस्कृती कोशात आढळतात. त्याच लेण्याद्रीच्या अष्टविनायक गिरिजात्मज गणपतीची सोंड वडगाव कशिंबेग या ठिकाणी स्वयंभुपणे प्रकट झाली असल्याचे बोलले जाते. वडगाव कशिंबेग इथला स्वयंभू मोरया गणपती हे अष्टविनायक गणपती लेण्याद्रीचे अर्धपीठ आहे, असं मानलं जातं. त्यामुळं अष्टविनायक यात्रा करणारे बरेचसे भाविक या वडगाव कशिंबेगलाही दर्शना करता येतात.
लेण्याद्री, वडगाव एकाच उंचीवर
इथं प्रकट झालेली गणपतीची सोंड उत्तराभिमुख असून अष्टविनायक लेण्याद्री गणपतीची पाठ दक्षिणभिमुख आहे. वडगाव गणपतीच्या सरळ रेषेत लेण्याद्री गणपती येत असून ही दोन्ही गणपती मंदिरे समान उंचीवर आहेत. त्यामूळे येथील स्वयंभू मोरया अर्धपीठ गणपती हा अष्टविनायक गणपती लेण्याद्रीचे अर्धपीठ असल्याच्या शक्यतेला दुजोरा मिळत असल्याची येथील भाविकांची व ग्रामस्थांची भावना आहे.
पेशव्यांचा निधी ब्रिटिशांकडून सुरूच
थोरले बाजीराव पेशवे यांच्या पत्नी काशीबाई या स्वयंभू मोरया अर्धपीठ गणपतीच्या निस्सीम भक्त होत्या. या मंदिराच्या तेल वातीसाठी स्वतः पेशवे एक रुपया दरवर्षी देत असत. पेशवाईच्या समाप्तीनंतर ज्या – ज्या मंदिरांना पेशव्यांनी इनामे दिली होती, ती इनामे व शाही खजिन्यातून दिली जाणारी मदत इंग्रजांनीही पुढे चालू ठेवली होती. पेशवे काळात दिलेली इनामे तपासणीसाठी ब्रिटिशांनी सन 1852 मध्ये इनाम कमिशन नेमले होते. ब्रिटिशांच्या या इनाम कमिशनने वडगाव काशिंबेग मंदिराचे पेशवेकालीन दस्तएवेज तपासले. त्या आधारे ब्रिटिशांनी दि. 15 एप्रिल 1875 रोजी सनद देऊन या गणपती मंदिरास दरवर्षी एक रुपया मदत सुरू केली. ब्रिटिशांनी 15 एप्रिल 1875 रोजी या मंदिराला दिलेली सनद मोडी लिपी आणि इंग्रजीमध्ये आहे. ही सनद या गणपती देवस्थानाकडं उपलब्ध आहे.
पुरातत्व खात्याचे नियंत्रण
हे मंदिर पुरातत्व खात्याच्या अधिपत्याखाली असल्यामुळे गावकरी आणि मंदिराच्या विश्वस्तांना या मंदिरामध्ये कोणतेही नवे बदल करता येत नाहीत. मंदिर परिसर सुशोभीकरण करण्याचे काम देवस्थान ट्रस्टच्या माध्यमातून करण्यात येत आहे. मंदिरात वेगवेगळे धार्मिक आणि सामाजिक उपक्रम राबवले जातात. भाद्रपद महिन्यात गणेश जयंतीच्या वेळी इथं गणेश फेस्टिवलचे आयोजन करण्यात येतं. शासनाने या देवस्थानाला सन 2005 साली ‘क’ वर्ग तीर्थक्षेत्राचा दर्जा दिलेला आहे.
