आजच्या डिजिटल युगात इंटरनेट आपल्या जीवनाचा अविभाज्य भाग बनले आहे. खरेदीपासून ते बँकिंगपर्यंत आणि मनोरंजनापासून ते शिक्षणापर्यंत, प्रत्येक गोष्टीसाठी आपण इंटरनेटवर अवलंबून असतो. मात्र, या डिजिटल जगात अनेक धोके आणि गैरप्रकार दडलेले आहेत.
सायबर गुन्हेगारांपासून आपल्या माहितीचे आणि गोपनीयतेचे संरक्षण करणे अत्यंत महत्त्वाचं आहे. याच महत्त्वपूर्ण कामासाठी एक तंत्रज्ञान मागील अनेक वर्षांपासून कार्यरत आहे आणि ते म्हणजे ‘कॅप्चा’ (CAPTCHA – Completely Automated Public Turing test to tell Computers and Humans Apart).
तुम्ही अनेकदा वेगवेगळ्या वेबसाईटवर लॉग इन करताना किंवा एखादे ऑनलाइन फॉर्म भरताना काही विचित्र आकडे, अक्षरे किंवा चित्रं पाहिली असतील. ही अक्षरे किंवा चित्रं वाचून तुम्हाला ती तशीच्या तशी एका बॉक्समध्ये टाइप करायला सांगितली जातात. हाच तो ‘कॅप्चा’!
अनेकदा यामुळे आपल्याला थोडा त्रास होतो, कारण ही अक्षरे वाचायला किंवा ओळखायला कठीण वाटू शकतात. पण खरं तर, हे किचकट दिसणारे अक्षर आणि चित्रं आपल्यासाठी एक मजबूत सुरक्षा कवच म्हणून काम करतात.
कॅप्चा’चा इतिहास आणि महत्त्व
‘कॅप्चा’ या तंत्रज्ञानाची कल्पना 2003 मध्ये लुईस वॉन आन आणि त्यांच्या सहकाऱ्यांनी मांडली. त्यावेळी स्पॅम आणि बॉट्समुळे इंटरनेट वापरकर्त्यांना खूप त्रास होत होता. हे बॉट्स वेबसाईटवर अनावश्यक कमेंट्स आणि मेसेज पाठवून गोंधळ निर्माण करत होते. तसेच, वैयक्तिक माहिती चोरणे किंवा इतर गैरकृत्ये करणेही त्यांना शक्य होते. या समस्येवर मात करण्यासाठी ‘कॅप्चा’ प्रणाली सुरु करण्यात आली
‘कॅप्चा’चा मूळ उद्देश हा मनुष्य आणि मशीन यांच्यामधील फरक ओळखणे हा आहे . कॉम्प्युटर प्रोग्राम अक्षरे आणि चित्रे सहजपणे ओळखू शकतात. पण त्यांना मानवाप्रमाणे वाचून अर्थ लावणे आणि मानवाप्रमाणे प्रतिसाद देणे कठीण जाते. याच गोष्टीचा फायदा ‘कॅप्चा’मध्ये घेतला जातो. आपल्याला दिसणारे किचकट आकडे आणि अक्षरे वाचून टाइप करणे एका माणसासाठी सोपे असले तरी, ते एका बॉटसाठी अत्यंत कठीण असते.त्यामुळे, जेव्हा तुम्ही योग्य ‘कॅप्चा’ भरता, तेव्हा वेबसाईटला खात्री होते की हा माणूस आहे, कोणताही स्वयंचलित प्रोग्राम नाही.
2009 मध्ये ‘reCAPTCHA’ या ‘कॅप्चा’च्या नवीन प्रकाराचा विकास झाला. यात केवळ वाकडीतिकडी अक्षरेच नव्हे, तर जुन्या पुस्तकांचे स्कॅन केलेले अस्पष्ट शब्द वापरले जाऊ लागले. वापरकर्त्यांना हे शब्द टाइप करून फक्त सुरक्षा तपासणीच नव्हे, तर त्या पुस्तकांचे डिजिटायझेशन करण्यासही मदत झाली. 2014 मध्ये गूगलने ‘reCAPTCHA’ विकत घेतले आणि त्यात आणखी सुधारणा केल्या.
आजकाल अनेक ठिकाणी ‘कॅप्चा’चा वापर केला जातो. यात केवळ अक्षरे आणि आकडेच नव्हे, तर काहीवेळा चित्रं निवडावी लागतात (उदा. ‘या चित्रांमधून बस निवडा’) असं. काही ठिकाणी तर तुम्हाला फक्त एका बॉक्सवर क्लिक करायचे असते (‘मी रोबोट नाही’). हे सर्व प्रकार वापरकर्त्यांना सुरक्षित ठेवण्यासाठीच आहेत.
कॅप्चा’ म्हणजे काय?
थोडक्यात सांगायचे झाल्यास, ‘कॅप्चा’ हे इंटरनेट सुरक्षा वाढवण्यासाठी वापरले जाणारे एक महत्त्वाचे साधन आहे. हे एक स्वयंचलित ‘ट्युरिंग टेस्ट’ (Turing Test) आहे. ज्याद्वारे हे तपासले जाते की वेबसाईट वापरणारा माणूस आहे की कॉम्प्युटर प्रोग्राम (बॉट). या चाचणीमुळे अनधिकृत व्यक्तींना किंवा बॉट्सना वेबसाईटवर प्रवेश करणे आणि गैरप्रकार करणे कठीण होते.
‘कॅप्चा’चे फायदे
• स्पॅम प्रतिबंध: ‘कॅप्चा’मुळे वेबसाईटवर स्वयंचलित स्पॅम कमेंट्स आणि मेसेज पाठवणाऱ्या बॉट्सना रोखता येते.
• बनावट खात्यांना प्रतिबंध: अनेक वेबसाईटवर बॉट्स मोठ्या संख्येने बनावट खाती तयार करू शकतात, ज्याचा गैरवापर होऊ शकतो. ‘कॅप्चा’मुळे यावर नियंत्रण मिळवता येते.
• डेटा चोरीपासून संरक्षण: बॉट्सचा वापर वैयक्तिक माहिती चोरण्यासाठी किंवा इतर संवेदनशील डेटा ऍक्सेस करण्यासाठी केला जाऊ शकतो. ‘कॅप्चा’ हे प्रयत्न हाणून पाडते.
• सर्वरवरील भार कमी: बॉट्स वेबसाईटवर सतत रिक्वेस्ट पाठवून सर्वरवर अनावश्यक भार टाकू शकतात, यामुळे वेबसाईटचा वेग मंदावतो. ‘कॅप्चा’मुळे हे टाळता येते.
• ऑनलाइन फसवणूक प्रतिबंध: ऑनलाइन वोटिंगमध्ये किंवा इतर महत्त्वाच्या प्रक्रियेत बॉट्सचा वापर करून फसवणूक केली जाऊ शकते. ‘कॅप्चा’ याला प्रतिबंध घालते.
आव्हाने आणि भविष्य
‘कॅप्चा’ हे एक प्रभावी सुरक्षा साधन असले तरी, सायबर गुन्हेगार नेहमीच ही सुरक्षा तोडण्याचा नवीन मार्ग शोधत असतात. त्यामुळे, ‘कॅप्चा’च्या तंत्रज्ञानाला सतत अद्ययावत करणे गरजेचे आहे. आजकाल आर्टिफिशियल इंटेलिजन्स (AI) आणि मशीन लर्निंग (ML) मध्ये झालेल्या प्रगतीमुळे बॉट्स अधिक हुशार झाले आहेत आणि ते काहीवेळा ‘कॅप्चा’ तोडण्यात यशस्वी होऊ शकतात.
या आव्हानांवर मात करण्यासाठी ‘कॅप्चा’च्या नवीन आणि अधिक सुरक्षित पद्धती विकसित केल्या जात आहेत. यामध्ये मानवी हालचाली ओळखणे (उदा. माऊसची हालचाल, क्लिक करण्याची पद्धत) किंवा इतर बायोमेट्रिक (Biometric) पद्धतींचा वापर केला जाऊ शकतो. भविष्यात ‘कॅप्चा’ अधिक सोपे आणि वापरकर्त्यांसाठी कमी त्रासदायक असेल, पण त्याचबरोबर ते सायबर धोक्यांपासून अधिक प्रभावीपणे संरक्षण करेल, यात शंका नाही.
त्यामुळे, पुढच्या वेळी जेव्हा तुम्हाला एखादा किचकट ‘कॅप्चा’ दिसेल, तेव्हा थोडा धीर धरा आणि विचार करा की हे तुमच्या ऑनलाइन सुरक्षेसाठी किती महत्त्वाचे आहे! हे छोटेसे सुरक्षा कवच आपल्याला सायबर जगातील अनेक धोक्यांपासून वाचवते.
