आपण नेहमी डॉक्टरांच्या गाड्यांवर, हॉस्पिटलमध्ये किंवा क्लिनिकमध्ये एक खास चिन्ह पाहतो. एका दांड्याच्या भोवती दोन साप गुंडाळलेले असतात आणि वर पंख असतात. हे चिन्ह पाहिलं की लगेच आपल्याला वाटतं, “अरे! हे डॉक्टरांचं चिन्ह आहे!” पण तुम्हाला माहिती आहे का, की ही चिन्ह खरं तर डॉक्टरांची मूळ चिन्हं नाहीयेत?
आज आपण या चिन्हांबद्दल बोलणार आहोत. ही दोन चिन्हं दिसायला सारखी असली तरी त्यांचा अर्थ पूर्णपणे वेगळा आहे. चला तर मग, जाणून घेऊया डॉक्टरांच्या खऱ्या चिन्हाबद्दल
दोन चिन्हं दिसायला सारखी, पण अर्थाने वेगळी!
आज जिथे कुठे डॉक्टर किंवा हॉस्पिटल असतं, तिथे आपण दोन साप आणि पंख असलेलं चिन्ह पाहतो. पण खरी गोष्ट अशी आहे की, आरोग्य क्षेत्रासाठी योग्य चिन्ह आहे अस्कलेपियसचा दांडा, ज्यामध्ये फक्त एक साप असतो आणि पंख नसतात.
या दोन चिन्हांना वेगवेगळ्या नावांनी ओळखलं जातं
कॅड्युसियस (Caduceus): हे ग्रीक देव हर्मीस (Hermes) यांचं चिन्ह आहे. हर्मीस हा देवांचा दूत होता. तो व्यापार, चपळता, संवाद, प्रवास आणि फसवणूक यांचा देव मानला जातो. त्याचा दांडा, त्यावर गुंडाळलेले दोन साप आणि वर पंख. या चिन्हाचा आरोग्याशी थेट संबंध नाही. व्यापार आणि वाटाघाटींसाठी हे चिन्ह जास्त योग्य आहे.
अस्कलेपियस (Asclepius): हा ग्रीक कथांमधला आरोग्याचा आणि उपचारांचा देव होता. त्याच्या हातात एक साधा दांडा असायचा, ज्याभोवती फक्त एक साप गुंडाळलेला असायचा. हा साप नवीन जीवन, पुनरुज्जीवन आणि आरोग्य याचं प्रतीक मानला जातो. हे खरं आरोग्य क्षेत्राचं आणि डॉक्टरांचं चिन्ह आहे.
मग चुकीचं चिन्ह कधीपासून वापरलं जाऊ लागलं?
आता तुम्ही विचारालं की जर अस्कलेपियसचा दांडा हे खरं चिन्ह आहे, तर मग दोन सापांचं चिन्ह कसं आलं? ही सगळी गडबड 1902 साली अमेरिकेत झाली. अमेरिकेच्या लष्कराच्या वैद्यकीय विभागानं (U.S. Army Medical Corps) चुकून कॅड्युसियस हे चिन्ह निवडलं. त्यांना वाटलं की, त्यांनी अस्कलेपियसचा दांडा घेतला आहे. त्यावेळी कदाचित चिन्हांबद्दल फारशी माहिती नसल्यामुळे हा गोंधळ झाला असावा.
त्यानंतर लष्करानं हे चिन्ह वापरायला सुरुवात केल्यावर, ते हळूहळू अमेरिकेतल्या हॉस्पिटल्स, रुग्णवाहिका आणि मेडिकल संस्थांमध्ये दिसायला लागलं. आणि हळूहळू तिथल्या लोकांच्या डोक्यात बसलं की हेच डॉक्टरांचं खरं चिन्ह आहे. अमेरिकन लष्कराने या चिन्हाला ‘अस्कलेपियस’ असं नाव दिलं, पण प्रत्यक्षात ते हर्मीसचं ‘कॅड्युसियस’ चिन्ह होतं. ही चूक आजही अमेरिकेत तशीच कायम आहे.
मात्र तुम्ही जर युरोपमध्ये किंवा इतर काही पाश्चात्त्य नसलेल्या देशांमध्ये गेलात, तर तुम्हाला अस्कलेपियसचा दांडा हेच वैद्यकीय प्रतीक म्हणून दिसेल. जागतिक आरोग्य संघटना (WHO), अमेरिकन मेडिकल असोसिएशन (AMA), ब्रिटिश मेडिकल असोसिएशन (BMA) यांसारख्या अनेक मोठ्या आणि नामांकित आरोग्य संस्था आजही अस्कलेपियसचा दांडा हे योग्य चिन्ह वापरतात. कारण त्यांना या चिन्हाचा खरा इतिहास आणि अर्थ माहिती आहे.
पण यामुळे कधीकधी आंतरराष्ट्रीय वैद्यकीय व्यावसायिक आणि संस्थांमध्ये थोडा गोंधळ निर्माण होऊ शकतो.
आपल्या संस्कृतींची स्वतःची प्रतीकं
जसं ग्रीक संस्कृतीत कॅड्युसियस आणि अस्कलेपियस आहेत, तसंच वेगवेगळ्या संस्कृतींमध्ये आरोग्याची आणि उपचारांची स्वतःची अशी प्रतीकं आहेत. उदाहरणार्थ, आपल्या प्राचीन भारतात, आयुर्वेदामध्ये शरीरातील दोष म्हणजेच वात, पित्त, कफ यांच्या संतुलनावर भर दिला जातो. याला चिन्हांऐवजी प्रतीकात्मक आकृत्यांद्वारे दर्शवलं जात असे. चीनमध्ये, यिन-यांग (Yin-Yang) चिन्ह आरोग्यातील संतुलनाचं प्रतीक आहे.
हे दाखवून देतं की, जगभरात आरोग्य आणि उपचारांना वेगवेगळ्या सांस्कृतिक दृष्टिकोनातून कसं पाहिलं जातं. प्रत्येक संस्कृती ही आपल्या अनुभवानुसार आणि तत्त्वज्ञानानुसार आरोग्याला वेगवेगळ्या चिन्हांमधून व्यक्त करते.
जरी कॅड्युसियस हे आरोग्याचं खरं प्रतीक नसलं तरी, या चिन्हातील घटकांचा काही अर्थ लावला जातो
दोन साप: हे दोन साप दुहेरीपणा आणि संतुलन दर्शवू शकतात, जसे की आरोग्य आणि आजारपण, जीवन आणि मृत्यू
पंख: पंख हे गती आणि संरक्षण यांचं प्रतीक मानले जातात. आपत्कालीन वैद्यकीय सेवेत याचा अर्थ लवकरात लवकर प्रतिसाद आणि सेवा देणं असा घेतला जाऊ शकतो.
दांडा: मधला दांडा हा आधार, अधिकार किंवा आरोग्य प्रणालीचा कणा दर्शवतो.
आज जगभरात दोन्ही चिन्हं वापरली जातात, पण त्यांचा अर्थ आणि त्यांची उपयुक्तता यावर अजूनही वाद सुरू आहे. कॅड्युसियसचा चुकीचा वापर काही जणांना किरकोळ वाटू शकतो, पण काहींसाठी ते इतिहास, परंपरा आहे.
यावरून हे स्पष्ट होतं की, आरोग्य क्षेत्रासाठी योग्य आणि अधिकृत चिन्ह हे अस्कलेपियसचा दांडा हेच आहे, ज्यामध्ये फक्त एक साप एका दांड्याभोवती गुंडाळलेला असतो आणि पंख नसतात. कॅड्युसियस हे हर्मीस देवाचं चिन्ह असून त्याचा आरोग्याशी संबंध नाही, तरीही ते चुकीने जगभरात डॉक्टरांचं चिन्ह म्हणून वापरलं जातं.
पुढच्या वेळी जेव्हा तुम्ही डॉक्टरांचं चिन्ह पाहाल, तेव्हा तुम्हाला नक्कीच आठवेल की खरं आणि योग्य चिन्ह कोणतं आहे.
