दलाई लामा हे तिबेटचे धार्मिक नेते. त्यांच्या निधनानंतर त्यांचा उत्तराधिकारी कोण होईल ? यावर तिबेट आणि चीनमध्ये मोठा वाद सुरू आहे. दलाई लामांनी त्यांच्या ‘व्हॉईस फॉर द व्हॉईसलेस’ या पुस्तकात एक महत्त्वपूर्ण विधान केलं आहे. ते म्हणाले, “माझ्या मृत्यूनंतर, माझा पुनर्जन्म चीनमध्ये होणार नाही.” यामुळे चीन आणि तिबेटमधील जुना वाद पुन्हा समोर आला आहे.
चीन सरकार दावा करतं की, “दलाई लामांचा पुढचा वारसदार आम्ही ठरवू.” परंतु, दलाई लामा म्हणतात, “माझा पुनर्जन्म कुठे होईल, हे ठरवण्याचा अधिकार फक्त तिबेटच्या लोकांना आहे.” यावरून चीन आणि तिबेटच्या लोकांमध्ये तीव्र मतभेद सुरू आहेत.
दलाई लाम म्हणतात की, ” दलाई लामांचं पारंपरिक काम म्हणजे सर्वांसाठी दयाळूपणा दाखवणं. तिबेटी बौद्ध धर्माचे आध्यात्मिक नेते असणं. आणि तिबेटच्या लोकांच्या इच्छांचं प्रतीक असणं. हे काम पुढे चालू ठेवायचं असेल, तर माझा पुढचा जन्म चीनबाहेर म्हणजे जिथे स्वातंत्र्य आहे तिथेच व्हायला हवा.” त्यांच्या म्हणण्यानुसार, जर त्यांचा पुढचा जन्म चीनमध्ये झाला, तर तिथे असलेल्या अत्याचारांमुळे त्यांचे कार्य योग्यरीत्या पूर्ण होणार नाही. ते सांगतात की, “पुढचा दलाई लामा फ्री वर्ल्डमध्ये जन्म घेईल, जिथे लोकांना स्वातंत्र्य आहे.”
चीन सरकार दलाई लामांच्या निधनानंतर, त्यांच्या उत्तराधिकारीची निवड करण्याचा अधिकार फक्त चीनचा आहे असं मानते. यावर प्रतिक्रिया देत दलाई लामांनी चीनला थेट आव्हान दिलं आहे. चीनचा परराष्ट्र मंत्रालय म्हणतो की, “दलाई लामांची परंपरा चीनच्या तिबेटमध्येच सुरू झाली आहे, आणि त्यांचा उत्तराधिकारी आमच्या कायद्यानुसार आणि परंपरेनुसार निवडला जाईल.”
चीनने तिबेटवर ताबा मिळवला तेव्हा पासूनच हा वाद सुरू आहे. 1959 मध्ये चीनच्या कम्युनिस्ट सरकारने तिबेटवर राज्य करायला सुरुवात केली. तेव्हा तिथल्या लोकांनी विरोध केला. पण तो विरोध अयशस्वी झाला. त्यामुळे दलाई लामांना भारतात पळून यावं लागलं. तेव्हापासून ते धर्मशाळा येथे निर्वासित म्हणून राहतात. तिथेच तिबेटचं निर्वासित सरकार आहे. जे तिबेटच्या लोकांच्या हक्कांसाठी लढत आहेत.
दलाई लामा निवडीची परंपरा
दलाई लामा हे अवलोकितेश्वर बोधिसत्त्वाचे पुनर्जन्म मानले जातात. त्यांचा पुनर्जन्म शोधण्यासाठी तिबेटी बौद्ध भिक्षू स्वप्ने, दृष्टान्त आणि चिन्हे पाहतात. दलाई लामांचा पुनर्जन्म शोधण्यासाठी ल्हामोई लात्सो नावाच्या पवित्र तलावात भिक्षू दृष्टान्त पाहतात आणि त्या आधारावर पुढच्या दलाई लामाचा शोध घेतात.
सध्याचे दलाई लामा, ल्हामो धोंडूप, यांचा जन्म 1935 मध्ये झाला. ते दोन वर्षांचे असतानाच त्यांनी मागील दलाई लामांच्या धार्मिक वस्तू ओळखल्या, यामुळे ते दलाई लामा आहेत हे सिद्ध झाले.
चीनचा हस्तक्षेप
चीन सरकार नेहमीच दावा करतं की, दलाई लामांच्या उत्तराधिकारीची निवड करण्याचा अंतिम अधिकार त्यांच्याकडे आहे. 2011 मध्ये, चीनने जाहीर केलं की, “पुढचा दलाई लामा आम्हीच निवडू.” तिबेटी धार्मिक समुदायाने निवडलेल्या कोणत्याही व्यक्तीला ते दलाई लामा मानणार नाहीत. म्हणजेच, चीनला त्यांच्या मर्जीतील व्यक्तीला दलाई लामा बनवायचे आहे. त्यामुळे, चीन तिबेटवर आपलं नियंत्रण ठेवण्यासाठी दलाई लामाच्या पुनर्जन्मावर नियंत्रण ठेवू इच्छितात.
दलाई लामांचे उपाय
दलाई लामांना माहीत आहे की चीन त्यांच्या उत्तराधिकाऱ्याच्या निवडीत ढवळाढवळ करणार. चीनला त्यांच्या मर्जीतील व्यक्तीला दलाई लामा बनवायचे आहे. हे होऊ नये म्हणून दलाई लामांनी काही उपाय सुचवले. पहिला उपाय म्हणजे, ते त्यांच्या मृत्यूच्या आधीच सांगू शकतात की, त्यांचा पुनर्जन्म कुठे होईल. त्यामुळे शोध घेण्याची गरज नाही. दुसरा उपाय म्हणजे, त्यांच्या पुनर्जन्माची प्रक्रिया तिबेटच्या बाहेर होऊ शकते. विशेषतः भारतात, जिथे एक लाखाहून अधिक तिबेटी शरणार्थी भारतात राहतात.
दलाई लामांचा विश्वास आहे, त्यांचा पुनर्जन्म तिबेटच्या बाहेर होईल. 2004 मध्ये ‘टाईम’ मासिकाला दिलेल्या मुलाखतीत त्यांनी सांगितलं, “माझं जीवन तिबेटच्या बाहेर आहे, म्हणून माझा पुनर्जन्मही तार्किकदृष्ट्या बाहेरच सापडेल.” त्यांच्या म्हणण्यानुसार, पूर्वीच्या दलाई लामांचा जन्म तिबेटच्या बाहेर, मंगोलिया आणि अरुणाचल प्रदेशात झाला होता.
2015 मध्ये बीबीसीला दिलेल्या मुलाखतीत दलाई लामा म्हणाले की, त्यांचा पुनर्जन्म स्त्री म्हणूनही होऊ शकतो. पण त्यांनी गंमत म्हणून हेही सांगितलं की, ती स्त्री खूप सुंदर असली पाहिजे. कारण दिसणं हे बौद्ध शिकवण पसरवण्यासाठी मदत करतं.
त्यांनी असंही सांगितलं की, तिबेटी लोकांना वाटलं तर दलाई लामांची परंपरा थांबवता येऊ शकते. पण, तिबेटी लोकांनीच ही परंपरा पुढे चालू ठेवण्याची वारंवार विनंती केली आहे.
दलाई लामांचा विश्वास आणि संघर्ष
दलाई लामांच्या उत्तराधिकारी निवडीवरून तिबेटी बौद्ध आणि चीन सरकार यांच्यात मोठा राजकीय व आध्यात्मिक संघर्ष आहे. त्यावर अमेरिकेने स्पष्टपणे सांगितले की, ते चीनने नियुक्त केलेल्या दलाई लामांना मान्यता देणार नाहीत. एप्रिल 2019 मध्ये, अमेरिका आणि भारत यांनी चीनच्या हस्तक्षेपाला विरोध केला.
अभिनेता रिचर्ड गेअर आणि अमेरिकेच्या माजी संसद अध्यक्ष नॅन्सी पेलोसी यांच्यासारख्या महत्त्वाच्या व्यक्तींनी. दलाई लामा आणि तिबेटच्या स्वातंत्र्याच्या लढ्याला पाठिंबा दिला आहे. नॅन्सी पेलोसी यांनी गेल्या वर्षी जूनमध्ये दलाई लामांची भेट घेतली होती.
जुलै 2024 मध्ये, अमेरिकेचे अध्यक्ष जो बायडेन यांनी ‘रिझोल्व्ह तिबेट ॲक्ट’ कायद्यात रूपांतरित केला. ज्याला चीनने ‘अस्थिर करणारा’ कायदा म्हटले आणि विरोध केला.
दलाई लामांना विश्वास आहे की, तिबेटच्या हक्कांसाठी निर्वासित तिबेटी संसद (parliament-in-exile) लढत राहील. तिबेटी लोक त्यांच्या हक्कांसाठी लढत राहतील आणि त्यांना स्वातंत्र्य मिळेल. जुलैमध्ये दलाई लामा 90 वर्षांचे होतील. तेव्हा ते त्यांच्या उत्तराधिकाराबद्दल अधिक माहिती देण्याची शक्यता आहे.
दलाई लामा आणि चीन सरकार यांच्यातल्या या संघर्षातून तिबेटच्या भविष्याबाबत जागतिक पातळीवर एक महत्त्वाचा प्रश्न उभा राहिला आहे. येणाऱ्या काळात, या मुद्द्यावर होणारा संघर्ष अधिक तीव्र होऊ शकतो.
