उच्च रक्तदाब (Hypertension) – कारणे, उपाय आणि आहार

उच्च रक्तदाब म्हणजेच हायपरटेन्शन. हा आजार हल्लीच्या धकाधकीच्या जीवनशैलीमुळे अधिक प्रमाणात दिसून येतो. अनेक वेळा सुरुवातीला कोणतीही लक्षणे नसतात, म्हणूनच याला ‘साइलेंट किलर’ असं म्हणतात. हृदयविकार, किडनीचे विकार, स्ट्रोक या गंभीर आजारांमागे हा एक महत्त्वाचा घटक ठरतो.

रक्तदाब किती असावा?

सामान्य BP: 120/80 mmHg

प्री-हायपरटेन्शन: 121–139/81–89 mmHg

हायपरटेन्शन स्टेज 1: 140–159/90–99 mmHg

हायपरटेन्शन स्टेज 2: 160+/100+ mmHg.

ब्लड प्रेशर म्हणजे काय? –एक सोप्पं उदाहरण

समजा, तुमच्या घरात टाकीपासून नळापर्यंत पाणी नेण्यासाठी एक पाईप लाईन आहे. आता जर त्या पाईपमध्ये अडथळा (जसं की कचरा, चिकटपणा, किंवा पाईपचा व्यास कमी होणे) असेल, तर तुम्हाला वरच्या मजल्यावर पाणी पोहोचवण्यासाठी पंपाचं प्रेशर वाढवावं लागतं.

हेच आपल्या शरीरात होतं. रक्तवाहिन्या अरुंद होतात किंवा कठीण होतात. टाकीच्या
पाईपमध्ये गंज आणि कचऱ्यामुळे अडथळा येतो तर रक्तवाहिन्यांमध्ये कोलेस्टेरॉल, सूज यामुळे अडथळे निर्माण होतात आणि लवचिकता कमी होते.

जसं पाण्याच्या पंपाचं प्रेशर वाढवतात, तसंच शरीरात हृदयाला रक्त पंप करण्यासाठी लागणारा जास्त जोर लावला जातो यालाच हाय ब्लड प्रेशर म्हणतात.

म्हणजेच काय?

जेव्हा रक्तवाहिन्या अरुंद किंवा घट्ट होतात, तेव्हा हृदयाला तेच रक्त शरीरभर पोहोचवण्यासाठी अधिक ताकदीनं (प्रेशरने) पंप करावं लागतं. त्यामुळेच आपण म्हणतो की “रक्तदाब वाढला आहे.”

हाय ब्लड प्रेशरचे धोके:

जसं पाईपमध्ये प्रेशर जास्त झालं तर ते फुटण्याचा धोका असतो, तसंच रक्तदाब खूप वाढला तर स्ट्रोक, हार्ट अटॅक, किडनी फेल्युअर यांसारख्या आजारांचा धोका वाढतो.

उपाय काय?

जसं पाईप स्वच्छ ठेवण्यासाठी आपण वेळोवेळी साफसफाई करतो किंवा फिल्टर लावतो, तसंच शरीरातही योग्य आहार, नियमित व्यायाम, कमी मीठ, तणाव कमी करणं हे सगळं आवश्यक आहे.

लक्षात ठेवा:

हृदय म्हणजे पंप
रक्तवाहिन्या म्हणजे पाईप्स
ब्लड प्रेशर म्हणजे पाणी चढवण्यासाठी लागणारं प्रेशर

जर पाईप स्वच्छ, लवचिक आणि खुला असेल तर पंप सहज काम करतो.
तसंच, रक्तदाबही नैसर्गिक मर्यादेत राहतो.

कमी रक्तदाब म्हणजे काय?

नॉर्मल रक्तदाब 120/80 mmHg असा असतो. यामध्ये सिस्टोलिक (वरचा) 90 mmHg पेक्षा कमी आणि डायस्टोलिक (खालचा) 60 mmHg पेक्षा कमी असेल, तर त्याला Hypotension म्हटले जाते. हा त्रास काही लोकांमध्ये नैसर्गिक पद्धतीने असतो आणि त्यांना कोणतीही लक्षणे जाणवत नाहीत. पण काहींना याचे त्रासदायक परिणाम जाणवतात.

कमी रक्तदाब होण्याची कारणे:

शरीरामधील पाणी कमी होणे (Dehydration)

रक्तस्राव – अपघात, अंतर्गत रक्तस्त्राव

हृदयाच्या कार्यातील दोष

थायरॉईड विकार, अ‍ॅड्रिनल ग्रंथींचा अपुरा कार्यभाग

गर्भधारणा (विशेषतः पहिल्या 24 आठवड्यांत)

काही औषधांचा साइड इफेक्ट – जसे की डाययूरेटिक्स, बीटा-ब्लॉकर्स

अन्न खाल्ल्यानंतर अचानक BP कमी होणे – postprandial hypotension

दीर्घकाळ उभे राहिल्यावर BP कमी होणे – orthostatic hypotension

कमी रक्तदाबाची लक्षणे:

डोके हलके होणे

चक्कर येणे

थकवा, अशक्तपणा

धडधड वाढणे

धुसर दिसणे

थंडी वाजणे किंवा त्वचा थंड होणे

मळमळ, थंडीचा घाम

मानसिक गोंधळ किंवा एकाग्रतेचा अभाव

भूक न लागणे

अत्यंत कमी BP मध्ये व्यक्ती बेशुद्ध पडू शकते किंवा श्वास घेण्यास त्रास होतो, अशा वेळी त्वरित वैद्यकीय मदत आवश्यक आहे.

कमी BP झाल्यावर काय करावे:

1. पाणी भरपूर प्यावे, कारण शरीरातील द्रव कमी झाल्यास BP घसरतो.

2. थोडे मीठ टाकून लिंबूपाणी किंवा साखर घालून प्यावे (जर डॉक्टरने मीठ टाळण्यास सांगितले नसेल तर).

3. पाय उंच ठेवून झोपा, यामुळे मेंदूकडे रक्तप्रवाह वाढतो.

4. हळूहळू उठावे, अचानक उभं राहिल्यास चक्कर येण्याची शक्यता असते.

5. हायड्रेशन ठेवण्यासाठी नारळपाणी, ताक, सूप, फळांचे रस उपयोगी पडतात.

6. लक्षणं सतत राहिल्यास डॉक्टरांचा सल्ला घेणे गरजेचे आहे.

कमी BP टाळण्यासाठी आहारातील उपाय:

दर 2-3 तासांनी काहीतरी खावे, उपाशी राहू नये

सूप, उकडलेले भाज्यांचे पदार्थ, मूग डाळ, रव्याचे किंवा सुजीचे हलके स्नॅक्स

कधीकधी कॉफी किंवा तुलसी/आलं चहा थोड्या वेळासाठी BP वाढवतो

मीठ प्रमाणात जास्त ठेवणं (जर डॉक्टरने परवानगी दिली असेल तर)

हेही वाचा : सोबत हवीच अशी ‘आरोग्य उपकरणे’

ब्लडप्रेशर जास्त असलेल्या व्यक्तींनी आहारात काय टाळावे?

जास्त मीठ:
दररोजचे मीठ 5 ग्रॅमपेक्षा जास्त नसावे. पापड, लोणचं, चिप्स, पॅकबंद पदार्थ यांना ‘हिडन सोडियम’ असते.

साखर व जास्त गोड पदार्थ:
हाय BP बरोबरच डायबेटीसही वाढू शकतो.

जास्त कॅफिन:
दिवसातून एकदा किंवा कमीत कमी वेळा कॉफी / चहा

प्रोसेस्ड फूड्स:
इन्स्टंट नूडल्स, बर्गर, पिझ्झा यामध्ये मीठ व ट्रान्स फॅट जास्त प्रमाणात असते.

औषधांसोबत विशेष काळजी:

हाय BP साठी घेतल्या जाणाऱ्या औषधांबरोबर अल्कोहोल किंवा सिगारेट्स यांचे सेवन पूर्णतः टाळावे.
हे औषधांच्या क्रियेला प्रभावहीन करू शकते किंवा रक्तदाब अनियंत्रित ठेवू शकते.

काही औषधांमुळे सुरुवातीला चक्कर येणे, थकवा जाणवणे ही लक्षणे होऊ शकतात. डॉक्टरांचा सल्ला न घेता औषधे बंद करू नयेत.

औषधांचा नियमित वेळा राखणे अत्यावश्यक आहे. वेळकाढूपणा केल्यास रक्तदाब पुन्हा वाढतो.

जीवनशैलीत आवश्यक बदल:

दररोज 30 मिनिटे चालणे, योगा, प्राणायाम

पुरेशी झोप (7-8 तास)

दिवसातून वेळ ठरवून तणावमुक्त होण्यासाठी वेळ देणे

वजन नियंत्रित ठेवणे

निष्कर्ष:
हायपरटेन्शन हा दीर्घकालीन रोग आहे, पण योग्य आहार, औषधे, आणि जीवनशैलीमधील बदल यामुळे त्यावर प्रभावी नियंत्रण ठेवता येते. हे लक्षात ठेवा की औषधांइतकेच आहाराचे आणि मानसिक स्वास्थ्याचे महत्त्व आहे. दर महिन्याला BP तपासणे, डॉक्टरांचा नियमित फॉलोअप, आणि सजग राहणे – हाच निरोगी जीवनाचा मार्ग आहे.