जगभरात अस्वलांच्या एकूण 8 जाती आहेत. त्यापैकी भारतात 4 जातीतली अस्वलं आढळतात. मात्र, विविध प्रकारची औषधं बनवण्यासाठी आणि अस्वलांचा अधिवासचं नामशेष होत असल्यामुळे आज जगभरातील अनेक जातीतली अस्वलं ही दुर्मिळ झाली आहेत. आज आपण अशाच दुर्मिळ होत चाललेल्या आपल्या मेळघाटात व ताडोबा जंगलामध्ये आढळणाऱ्या स्लॉथ बेअर या अस्वलाच्या जातीबद्दल जाणून घेणार आहोत.
अस्वलांच्या विविध जातीचं वैशिष्ट्य
अस्वलांच्या वेगवेगळ्या जाती असल्या तरी, बहुतांश सर्व जातीतील अस्वलं ही काळ्या रंगाची असतात. पण पोलार बेअर जातीतल्या अस्वलांचा रंग पांढरा शुभ्र असतो.
भारतात सापडणाऱ्या जातींमधले हिमालयातील तपकिरी अस्वल सर्वात मोठे असते. तर आसाम, अरूणाचल प्रदेशात आढळणारे सन अस्वल हे सर्वात लहान आणि दुर्मिळसुद्धा आहे.
ब्राउन बेअर मधल्या दोन जातीतील अस्वलं सोडली तर इतर जातीतील अस्वलं ही दुर्मिळ म्हणून घोषित केले आहेत.
आपल्या भारतात सापडणारे स्लॉथ बेअर जरी सर्वसामान्य आणि सहज दिसणारे असले तरी प्रत्यक्षात मात्र ते सहज दिसत नाही. भारतात माऊंट अबू, दक्षिणेत दारोजी आणि महाराष्ट्रात मेळघाट व ताडोबाच्या जंगलात स्लॉथ बेअर जातीतले अस्वल जास्त प्रमाणात आढळतात.
स्लॉथ बेअर
स्लॉथ बेअर अस्वलाचे तोंड लांबट असते. अंगभर दाट, राठ पिंजारलेल्या काळ्या केसांचं जंजाळ असते. एकदम छोटे शेपूट, फेंगडे पाय यामुळे हा प्राणी थोडा विनोदी दिसत असला तरी त्याच्यामध्ये प्रचंड ताकद असते. या अस्वलाची नखे मोठी आणि वळणदार असतात. ही नखं आत अंगठ्याकडे वळलेली असतात.
या अस्वलांचे पाय मजबूत असतात. त्यांच्या पावलांना अगदी मऊ गाद्या असतात आणि त्यांच्या पायाचा ठसा हा अगदी माणसाच्या पावलाच्या ठश्यासारखा दिसतो. फक्त पुढे तो काहीसा रुंद असतो.
त्याच्या छातीवर इंग्रजी “V” सारखी पांढरी खुण असते. अस्वलाची दृष्टी आणि कान अधू असले तरी त्याचे नाक हे तीक्ष्ण असते.
स्लॉथ बेअरचा आहार
झाडांची पाने, गवत, जांभळे, वडा / पिंपळाची पानं, फळे, शेंगा, फुले असा त्यांचा आहार असतो. त्याचबरोबर कीटक, लहान सस्तन प्राणी, पक्षी आणि त्यांची अंडी सुद्धा स्लॉथ बेअर खातात.
पण त्यांचे सर्वात आवडीचे खाणे म्हणजे वारूळातून पोखरून काढलेली वाळवी आणि मधमाशीच्या पोळ्यातला मध. या मुंग्या, वाळव्या उकरण्यासाठी त्यांना त्यांच्या लांबट तोंडाचा आणि लांबलचक वळलेल्या नखांचा खूप फायदा होतो.
ही अस्वलं झाडावर चढून मधमाशीच्या पोळ्याला थप्पड मारून ते खाली पाडतात आणि त्यातला मध पितात. यावेळी असंख्य मधमाश्या त्यांच्याभोवती चावण्यासाठी घोंगावल्या तरी त्यांच्या लांब आणि दाट केसांमुळे यांना त्याचा काही फरक पडत नाही.
या खाण्याच्या शोधासाठी मात्र त्यांना जंगलात बरचं फिरावं लागते. त्यासाठी ती सहसा रात्री बाहेर पडतात. काही वेळेला पाणी पिण्यासाठी किंवा जेव्हा अन्न कमी असेल त्यावेळी ते अन्नाच्या शोधात दिवसा बाहेर पडतात.
अस्वलांचे खेळ
राजस्थान मध्ये भरतपूर पक्षी अभयारण्यातून ताजमहालकडे जाण्याच्या रस्त्यावर फत्तेपूर शिक्रीच्या जवळ एक दरवेश्यांचे मोठं गाव आहे. या गावातील लोकं रस्त्यावर त्यांच्या पाळीव अस्वलांचे खेळ आयोजीत करतात. या अस्वलांना पहिल्यांदा अगदी जवळून मी तिथं बघितलं होतं.
कान्हाच्या जंगलात अस्वलाचं दर्शन
बरेच वर्षे मला जंगलात कधी अस्वलं दिसली नाहीत. दिसलंच तर अगदी दाट झाडीत त्यांची हालचाल जाणवायची किंवा अगदी संध्याकाळी ते कुठेतरी लांब दिसायचे.
एकदा कान्हाच्या जंगलात आमची जीप थोडी वेगात होती आणि एका वळणानंतर आमच्या गाडीच्या अगदी समोरच एक अस्वलाची मादी आणि तिची दोन गोंडस छोटी पिल्ले दिसली.
टेडी बेअरला जशी लहान मुले कवटाळून बसतात, अगदी तशीच ती पिल्ले गोंडस होती. त्यांचा आकार फारसा काही कळत नव्हता. फक्त केसाळ काळ्या लोकरीचे ते दोन गुंडे वाटत होते.
पण आमची जीप अचानक समोर आल्याने ती अस्वल मादी एकदम सावध झाली. तिने तिच्या दोन्ही पिल्लांना तिच्या पाठीवर घेतलं आणि वेगानं धावत आत बांबूच्या बनात दिसेनाशी झाली.
हे सगळं एवढ्या वेगात झालं की त्यांच्या फोटो मला काढता आला नाही. पण मी त्या गोंडस पिल्लांचा चेहरा अजून विसरलो नाही. ती दोन्ही पिल्लं त्यांच्या आईच्या पाठीवर अगदी बिलगून बसले होते.
अस्वलं ही जरी वजनी असली, तरी त्यांचा धावण्याचा वेग सुसाट असतो.
ताडोबा जंगलात अस्वलांचं फोटोसेशन
2023 मध्ये पावसाळ्यात ताडोबाच्या जंगलाला भेट दिली होती. त्यावेळेला अचानक एक अस्वलं आमच्या जीप समोर आलं. ते एवढे निवांत होते की, आम्हाला त्यांचे खूप चांगले फोटोज् काढता आले.
2024 च्या मे महिन्यातही मी ताडोबाला असताना, संध्याकाळी जंगल सफारी करून परत येताना एका पाणवठ्यावर अस्वलाची एक मादी तिच्या पिल्लासोबत दिसली. ते पिल्लू थोडं मोठं होतं. आमची जीप थांबली होती. आमच्या काहीच हालचाली नव्हत्या. पण ती मादी खूप सावध होती. ती तिच्या पिल्लांसह झाडीत निघून गेली. पण ते पिल्लू परत पाणी पिण्यासाठी बाहेरं आलं, तेव्हा ती मादी सुद्धा त्याच्या मागोमाग बाहेर आली. पाणी पिऊन झाल्यावर ती दोघंही परत झाडीमध्ये पळून गेले.
आपल्याकडे महाराष्ट्रात वासोटा किल्ला, ताडोबा, मेळघाट अभयारण्य इथे ही अस्वले दिसू शकतात. भारतात सातपुडा (मध्य प्रदेश), दारोजी (कर्नाटक) ही जंगलेसुद्धा अस्वलांकरता प्रसिद्ध आहेत.
