चतुर कोल्हा, कोल्ह्याला द्राक्ष आंबट अशा अनेक कथा आपण ऐकल्या आहेत. या गोष्टीतल्या कोल्ह्याचं गावाच्या आजुबाजूला अनेकदा सर्रास दर्शन घडतं. कोल्हा हा कुत्र्याच्याच प्रजातीतला प्राणी आहे. त्यामुळे त्या दोघांमध्ये भरपूर साम्य आढळते. पण कोल्ह्यामध्ये एक विशेष गुण आहे तो म्हणजे चाणाक्षपणा. निसर्गत:च कोल्हा हा हुषार प्राणी आहे.
कोल्ह्याचं रंग-रूप
कोल्ह्याची उंची ही जेमतेम 40 सें.मी. असते. तर लांबी 70 ते 80 सें.मी. एवढी असते. साध्या कुत्र्यांपेक्षा ते उंचीने थोडेसे लहान असतात. त्यांचं वजन अंदाजे 8 ते 10 किलो एवढं असते. त्यांच्या अंगावर सोनेरी, पिवळ्या रंगाचे दाट केस असतात. आणि पाठीवर गडद राखाडी, काळ्या रंगाचे केस असतात. त्यांचे कान हे सतत टवकारल्यासारखे असतात. लांब,झुपकेदार शेपटीमुळे कुत्रे आणि आणि त्यांच्यातलं वेगळेपण समजून येतं. रात्री किंवा भल्या पहाटे कोल्ह्याची सामुदायिक ‘कोल्हेकुई’च्या आवाजाने अंगावर काटा उभा राहतो.
कोल्ह्याचं खाद्य
मरून पडलेल्या प्राण्यांचे किंवा इतर मोठ्या प्राण्यांनी मारलेल्या आणि त्यातून उरलेल्या, कुजलेल्या मांस हे या कोल्ह्याचं खाणं. त्यामुळे गावाबाहेर मेलेल्या गाईगुरांना खाण्यासाठी आणि उकिरड्यांवर पडलेल्या आणि सडलेल्या मांस खाण्यासाठी या कोल्ह्यांचा गावाबाहेर वावर असतो.
हे कोल्हे फक्त मांसाहारी नसतात. त्यांना मांसाहार आवडत असला तरी त्यांना फळांचीही तितकीच आवड आहे. त्याच्या खाण्यामध्ये प्रामुख्याने उंदीर, घुशी, ससे, पक्षी आणि त्यांची अंडी, सरिसृप, खेकडे, मासे, कीटक आणि फळे असं सगळ्या प्रकारचं अन्न ते खातात.
शिकार
कोल्हे हे सहजासहजी शिकार करत नाहीत. बऱ्याचदा मोठ्या प्राण्यांनी केलेली शिकार पळवणे किंवा त्यातलं मांस चोरणे हेच जणू त्यांचं काम असते. यात त्यांचा हातखंडाही आहे. बऱ्याच वेळेला कोल्ह्यांनी आपली शिकार पळवू नये म्हणून हे प्राणी मातीत खड्डा खणून त्यामध्ये ते मांस लपवून ठेवतात.
खूप कमी वेळा ते शिकार करतात. पण ही शिकार ते जोडीने किंवा कळपात राहून करतात. समुहाने शिकार केल्यामुळे बऱ्याचदा त्यांची शिकार यशस्वी होते. शिकार केल्यानंतर ती अधाशीपणे आणि कधी कधी जरूरीपेक्षा जास्त खाल्ली जाते.
कोल्ह्याचा निवास आणि वंशवृद्धी
दगडांच्या खबदाडीत, गुहांमधे, दाट गवतामध्ये या कोल्ह्यांचा निवास असतो. ते नेहमी जोडीने राहतात. त्यासाठी ते स्वत:च्या मालकीची, अंदाजे 2 कि.मी. जागा राखून ठेवतात. मादीचा गर्भधारणेचा काळ अंदाजे दोन महिने असतो. त्यानंतर ती 4 ते 5 पिल्लांना जन्म देते. कधी कधी हा आकडा अगदी 9 पर्यंतही जातो. कुत्र्यांप्रमाणेच यांचेही डोळे जन्मत: बंद असतात. आणि अंदाजे 10 दिवसानंतर उघडतात. पिल्लांचे रक्षण आणि पालनपोषण दोन महिने पालक करतात आणि त्यांना बाहेरुन त्यांच्या तोंडात धरलेलं अन्न भरवतात. पुढे कित्येक दिवस ही पिल्ले त्यांच्या आईबाबांबरोबरच कळपामधे एकत्र रहातात.
कोल्ह्यांचं दर्शन
आत्तापर्यंत या कोल्ह्यांना, एकेकट्याला किंवा जोडीला उरणला, कान्हा / बांधवगडच्या जंगलात बघितलं होतं. भरतपूरच्या जंगलात मुख्य रस्त्याच्या आजूबाजूला असलेल्या देवळांच्या मागे मात्र यांचे मोठ-मोठे कळप पाहायला मिळाले. आता यावर्षी पेंचच्या जंगलात पण या कोल्ह्यांना अनेक वेळा एकट्याला किंवा जोडीला अनेक रस्त्यांवर बघितलं. त्यांचे काही फोटोज घेतले पण आम्हाला रूटीन फोटो नको होते. काही वेगळं त्यांच्याबद्दल पाहायला मिळेल का आणि ते फोटोमध्ये कॅच करता येईल याच्या शोधात होतो.
याच टूरमध्ये आम्ही पाणवठ्यावर वाघाची वाट पाहत बसलेलो. तेव्हा आमच्या ग्रुपमधली एक जीप जरा उशीराने त्याठिकाणी आली. तेव्हा त्यांनी कोल्ह्याच्या जोडीला त्यांच्या चार पिल्लांसोबत बघितल्याची माहिती दिली. आमच्या गटातल्या सगळ्यांना या कोल्ह्यांच्या कुटुंबाला पाहायची इच्छा झाली. आम्ही लगेच आमचा मोर्चा त्या ठिकाणावर वळवला. पण आम्हाला काही हे कुटुंब दिसलं नाही. तेव्हा हे छोट्या पिल्ल्याचं कुटुंब भल्या पहाटे इथे येतं याची माहिती आमच्या गाईडने आम्हाला दिली. दुसऱ्या दिवशी सकाळी आम्ही त्या नेमक्या वेळेला ठिकाणावर पोहोचलो. खूप वेळानंतर अखेर एक कोल्ह्याची जोडी समोरच्या माळरानावरून पळत पळत आली. त्यांची चाहूल लागताच जमिनीच्या खड्ड्यातून एकेक करून चार पिल्ले पटापट बाहेर आली आणि त्यांच्याभोवती उड्या मारायला लागली. त्यातली दोन पिल्ले भलतीच धीट होती. ती त्यांच्या आईबरोबर लांबवर जाऊन पाणी पिऊन आली. तर उरलेल्या दोन पिल्लांसाठी आईने तोडांत खाणं भरून आणलं होतं. ते तिने ओकून बाहेर काढताच त्या दोन पिल्लांनी त्यांच्यावर ताव मारला. पण आम्ही रस्त्याच्या बऱ्याच आत असल्यामुळे हे सगळं कॅमेरामध्ये टिपता आलं नाही. नेहमी कोल्ह्याचा कळपच आम्ही पाहिलाय. पण यावेळेस एका कोल्ह्यांच्या संपूर्ण कुटुंबाला सोबत पाहत असताना आईचं पिल्लांना खाऊ घालण्याचं दृष्य हे मनाला आकर्षून घेणार होतं.
