कोणतीही गुंतवणूक करताना भरल्या जाणाऱ्या फॉर्म्स मध्ये एक छोटा रकाना असतो जो काही वेळेस अती महत्त्वाचा ठरतो. ती गोष्ट म्हणजे “नॉमिनेशन”. अर्थात गुंतवणूक करताना या बद्दल फारसा विचार केला जात नाही, बऱ्याचदा त्यामध्ये जोडीदाराचे / मुलांचे / आई / वडिलांचे नाव टाकून दिले जाते. मोठ्या काळासाठी जेव्हा ही गुंतवणूक केलेली असते तेव्हा तर कालांतराने आपल्या लक्षात देखील नसते की आपण गुंतवणुकीवर कोणाचे नाव नॉमिनेशन मध्ये ठेवले आहे. गुंतवणुकदार हयात असेपर्यंत या गोष्टी कधीच प्रत्यक्षात उतरत नाहीत पण जर गुंतवणूकदाराचे निधन झाले तर मात्र या गोष्टीला असामान्य महत्त्व येते आणि त्या पाठोपाठ सुरू होतो कायदेशीर कागदपत्रांचा मोठा खेळ जो काही वेळा नाकीनऊ ठरतो. आज याच दुर्लक्षित केल्या जाणाऱ्या महत्त्वाच्या गोष्टीबद्दल बोलूया –
नॉमिनेशन
या प्रक्रियेमध्ये गुंतवणुकीला त्या व्यक्तीचे नाव दिले जाते, जी व्यक्ती गुंतवणूकदाराच्या मृत्यूपश्चात ताबडतोब गुंतवणूक ठेवण्यास पात्र होते. सामान्यतः बँक अकाउंट, Dmat अकाउंट्स, इन्शुरन्स पॉलिसी या सारख्या आर्थिक गुंतवणूक करताना हा प्रकार लागू होतो.
गुंतवणूकदाराच्या मृत्यूच्या दुर्दैवी घटनेत, नॉमिनेशन मध्ये नमूद केलेली व्यक्ती एक ट्रस्टी म्हणून काम करतो, जो त्याच्या मृत्यूच्या घटनेत इतर कोणाच्या तरी वतीने गुंतवणुकीची काळजी घेतो आणि व्यवस्थापन करतो. अशा वेळी, नॉमिनेशन मध्ये नमूद केलेली व्यक्ती खात्याचा मालक होत नाही, हे समजून घेणे महत्त्वाचे आहे. त्यांची भूमिका मृत गुंतवणूकदाराच्या कायदेशीर वारसांना (वारसा मिळालेल्या लोकांना) रक्कम सुलभपणे हस्तांतरित करणे ही असते.
बहुतेक आर्थिक मालमत्तेच्या संदर्भात नामांकन अनिवार्य नाही, परंतु त्याचे महत्त्व कमी लेखले जाऊ नये. करारामध्ये नॉमिनेशन केले गेले नसेल तर, गुंतवणूक मालमत्ता धारकाकडे (जसे की बँक, विमा कंपनी, डिमॅट ब्रोकर इ.) अडकून राहते.
Will
1925 सालचा Indian Succession Act प्रमाणे Will किंवा मृत्युपत्र म्हणजे एखाद्या व्यक्तीच्या मृत्यूनंतर त्याच्या मालमत्तेसंबंधीच्या इच्छेची कायदेशीर घोषणा म्हणून काम करते. प्रत्यक्षात, मृत्यूपत्र हे एका तपशीलवार पत्रासारखे असते, ज्यामध्ये एखादी व्यक्ती त्यांच्या निधनानंतर त्यांच्या मालमत्तेचे वाटप कसे आणि कोणत्या पद्धतीने केले जाईल हे जाहीर करते.
यामध्ये एखादी व्यक्ती ठरवू शकते की त्याच्या मृत्यूपश्चात, त्याची स्थावर मालमत्ता, वैयक्तिक वस्तू किंवा आर्थिक गुंतवणूक कोणत्या एका किंवा त्यापेक्षा अधिक व्यक्तींना (यामध्ये ती व्यक्ती कोणी नातेवाईक नसूही शकते) कशा प्रकारे दिली जावी.
नॉमिनेशन आणि Will मधला फरक
नॉमिनेशन आणि Will मधला फरक एका उदाहरणाने स्पष्ट करून घेऊ. एखाद्या व्यक्तीने त्याच्या शेअर्स मधील गुंतवणुकीवर त्याच्या भावाचे नाव nominee म्हणून दिलेले आहे. त्याच बरोबर त्याच्या Will मध्ये त्याने हे शेअर्स त्याच्या पत्नीला देण्याचे नमूद केले असेल, तर अशा वेळी गुंतवणूकदाराच्या मृत्यू झाल्यास शेअर्स जरी त्याच्या भावाला मिळाले तरी तो त्याचा मालक होत नसून केवळ एक ट्रस्टी असतो, ज्याने ते शेअर्स त्याच्या मालकाकडे म्हणजेच Will मध्ये नमूद केल्याप्रमाणे गुंतवणुकदाराच्या पत्नीला कायदेशीर रित्या हस्तांतरित करणे बांधील असते.
अशा वेळी, Will आणि नॉमिनेशन मध्ये नमूद केलेली व्यक्ती एकच असेल तर मालमत्तेबद्दल विवाद होण्याची शक्यता टाळली जाऊ शकते.
Will नसेल तर काय ?
बहुतांश केसेस मध्ये Will केली जात नाही. अशा वेळी मृत व्यक्तीच्या धर्माच्या नियमन करणाऱ्या कायद्यानुसार कायदेशीर वारस ठरवला जातो. उदाहरणार्थ हिंदू व्यक्तीच्या संदर्भात”Hindu Succession Act,1956″ च्या तरतुदीनुसार कायदेशीर वारस ठरवले जातात आणि मालमत्तेची वाटणी होते, अर्थात हा एक वेगळा मोठा विषय आहे ज्याचा तपशील वेगळ्या लेखात मांडावा लागेल.
त्यामुळे मृत्युपश्चात तुमच्या मालमत्तेचे सुलभ हस्तांतरण करण्यासाठी
1. शक्य असेल त्या प्रत्येक गुंतवणूक आणि मालमत्तेवर इच्छित व्यक्तीचे नॉमिनेशन करून घ्या
2. याउपर स्वतःच्या मालमत्तेचे योग्य वितरण करण्यासाठी Will केलेली असेल तर उत्तम..
3. वेगवेगळ्या मालमत्ता आणि गुंतवणुकीसाठी Will मध्ये नमूद केलेल्या व्यक्ती आणि त्याबद्दल नॉमिनेशन मध्ये नमूद केलेल्या व्यक्ती एकच आहेत याची काळजी घ्या, जेणेकरून या संदर्भात भविष्यात वादविवाद टाळता येतील.
