सुनील काकांना पहिल्यांदा लक्षात आलं की रोज सकाळी पेपर वाचताना त्यांचा हात थोडा थरथरतोय. आधी ते दुर्लक्ष करत गेले. पण जेव्हा पाय ओढत चालायला लागले, आणि बुटाची नाडी बांधताना हात थरथरू लागला, तेव्हा त्यांना आणि त्यांच्या कुटुंबाला कळलं — काहीतरी बिनसतंय.
ही कहाणी केवळ सुनील काकांची नाही — ही अनेकांची आहे. पार्किन्सन आजार म्हणजे पार्किन्सनिजम (Parkinsonism) हा मेंदूच्या हालचाली नियंत्रित करणाऱ्या भागातील न्यूरोट्रान्समिटर ‘डोपामीन’च्या कमतरतेमुळे होणारा आजार आहे. याला ‘कंपवात ‘ असेही म्हणतात. कारण यामध्ये रुग्णाच्या शरीराला कंप सुटतो.
या आजाराचा विषय निघाला की हमखास पु ल देशपांडे आठवतात. यांची शेवटची काही वर्षे या आजाराचा सामना करण्यात गेली.
पार्किन्सन आजार म्हणजे काय?
ही एक न्यूरोलॉजिकल डिजनरेटीव्ह डिसऑर्डर आहे. म्हणजे चेतासंस्थेतील पेशींचा अपक्षय (ऱ्हास) झाल्याने झालेला विकार आहे, ज्यामध्ये शरीराच्या हालचाली, संतुलन, थरथर, आवाज आणि चेहऱ्यावरील हावभाव यावर परिणाम होतो. हा एक प्रगतीशील आजार आहे — म्हणजेच त्रास हळूहळू वाढत जातो.
1817 साली पार्किन्सन या ब्रिटिश वैद्यकाने हा विकार ओळखला म्हणून याला त्याचे नाव दिले आहे.
या आजारातील लक्षणं काय असतात?
चेतासंस्थेतील dopamine हे संप्रेरक मेंदूकडून स्नायूंपर्यंत आज्ञा पोचवण्यासाठी आवश्यक असते. मात्र या पेशी मृत झाल्याने मेंदूमध्ये ते कमी होऊ लागते व त्यामुळे विविध लक्षणे दिसतात.
- हात-पाय थरथरणं / कंपन (Tremors)
- हालचाली मंद होणं (Bradykinesia)
- चालताना पाय ओढणे,
- तोल जाणे
- थोडे झुकून चालणे, छोटी पावले टाकणे
- चेहऱ्यावरचे हावभाव कमी होणे (Mask-like face)
- बोलताना आवाज मंद होणे
- लेखन / अक्षर लहान होत जाणे (Micrographia)
- काही वेळा चिडचिड, नैराश्य, विस्मरण यांसारखी मानसिक लक्षणं देखील दिसतात.
दैनंदिन जीवनातील परिणाम
साध्या गोष्टी — शर्टाचे बटण लावणे, जेवण करताना चमच्याचा उपयोग करणे, लघवीला वेळेवर जाणे, हे सगळं कठीण होतं. अनेक रुग्णांना अपघात होण्याचा धोका वाढतो.
त्यांच्या मनात असंख्य भावना येतात — “मी आता कुणावर भार तर नाही ना?” असे वाटू लागते.
या आजाराचे रुग्ण दैनंदिन कामासाठी कुटुंबियांवर अवलंबून असल्याने सपोर्टची गरज रुग्णासह नातेवाईकांना देखील असते.
कारणं आणि जोखीम गट
या आजाराचे नेमके कारण अजून समजलेले नाही मात्र हा आजार कोणामध्ये सर्वाधिक दिसून येतो ते जोखीम गट पुढील प्रमाणे आहेत.
✓ वाढलेले वय (सहसा 60 वर्षांनंतर त्रास सुरू होतो) मात्र भारतामध्ये हा आजार पन्नाशीनंतर दिसून येतो.
✓ पुरुषांमध्ये थोडे अधिक प्रमाण दिसून येते
✓ कधी कधी अनुवांशिक कारणं असू शकतात. एखादे म्युटेशन याचे कारण असू शकते. कुटुंबामध्ये एखादी केस असल्यास मुलांना धोका अधिक असू शकतो.
✓ काही विषारी रसायनांचा संपर्क (उदा. कीटकनाशकं) यासाठी कारणीभूत असू शकतात.
हेही वाचा – कार्डिएक अरेस्ट !
औषधोपचार आणि उपाय योजना
हा आजार पूर्णपणे बरा होत नाही, पण योग्य औषधोपचार आणि थेरपीमुळे लक्षणं नियंत्रित ठेवता येतात.
- औषधं: Dopamine वाढवणारी औषधं (Levodopa-Carbidopa)उपचार (Treatment):
पार्किन्सन पूर्णपणे बरा होणारा आजार नाही, पण योग्य उपचारांनी लक्षणं कमी होतात आणि रुग्ण चांगलं आयुष्य जगू शकतो.
Levodopa + Carbidopa – सर्वात प्रभावी औषधं.
Dopamine agonists, MAO-B inhibitors, COMT inhibitors देखील दिली जातात.
डॉक्टरांनी सुचवलेली औषधं वेळेवर आणि योग्य मात्रेत घेणं महत्त्वाचं आहे.
या औषधांचा परिणाम काळ जाईल तसा कमी देखील होऊ शकतो तसेच काही रुग्णांमध्ये याचे साईड इफेक्ट जाणवू लागतात.
2. शस्त्रक्रिया (Deep Brain Stimulation – DBS):
औषधांचा परिणाम कमी झाला की ही advanced surgery केली जाते.
मेंदूच्या विशिष्ट भागात इलेक्ट्रोड्स टाकले जातात. ज्याने मेंदू उद्दिपित केला जातो.
3. व्यायाम आणि फिजिओथेरपी:
यामुळे रुग्णाच्या हालचाली सुलभ होतात, स्नायूंचा ताठरपणा कमी होतो, चालण्याचं संतुलन सुधारतं.
हे नियमितपणे करायला हवे.
- फिजिओथेरपी: चालणे, संतुलन यासाठी महत्त्वाची
- स्पीच थेरपी: बोलण्यात येणाऱ्या अडचणींवर उपाय
- ऑक्युपेशनल थेरपी: रोजच्या कामांमध्ये मदत करण्यासाठी
4. समुपदेशन व मानसोपचार:
नैराश्य, चिंता यावर उपचार घेणे आवश्यक. यामुळे रुग्णाला आणि कुटुंबाला सकारात्मकता मिळते.
5. नूतन उपाय
काही नूतन उपचार जसे stem cell द्वारे मेंदूच्या पेशी पुनर्जीवित करणे याविषयी अभ्यास सुरू आहेत.
साहाय्याचा हात — Support Groups
रुग्ण आणि त्यांच्या कुटुंबीयांना समजून घेणं आणि त्यांनी या आजाराला समजून घेणे फार महत्त्वाचं असतं. सपोर्ट ग्रुप्समध्ये रुग्ण एकमेकांशी बोलतात, आपल्या अनुभवांची देवाणघेवाण करतात. त्यामुळे नैराश्य कमी होतं, आशावाद वाढतो.
पार्किन्सन रुग्णांसाठी support groups ही मोठी ताकद ठरतात.
एकमेकांच्या अनुभवातून शिकण्यासाठी आणि मानसिक आधार मिळवण्यासाठी असे गट महत्वाची भूमिका पार पाडतात. नवे उपचार, माहिती मिळवून डॉक्टरांशी संपर्क साधता येतो.
भारतामधील काही सक्रिय सपोर्ट ग्रुप्स:
- Parkinson’s Disease and Movement Disorder Society (PDMDS)
- Parkinson’s Care Trust (PCT)
- पार्किन्सन मित्र मंडळ
- KEM मधील स्व सहाय्य गट
यांच्या वेबसाइट्स आणि फेसबुक पेजेस आहेत.
हेही वाचा – थायरॉईडचा आजार – किती गंभीर?
कुटुंबाची भूमिका
कधी कधी रुग्णांच्या हातून एखादी गोष्ट पडते, बोलणं मंद होतं, किंवा ते लाजतात — अशावेळी त्यांच्या मनात ‘मी निरुपयोगी झालो’ असे विचार येऊ शकतात. त्यांना शांतपणे ऐकणं, भावनिक आधार देणं, त्यांच्या लयीत जीवन रचणं — हीच खरी साथ ठरते.
रुग्ण आणि कुटुंबासाठी काही खास टिप्स:
रुग्णासाठी –
✓ औषधं नियमित घ्या
✓ शक्य तितकं सक्रिय रहा
✓ आत्मविश्वास टिकवा
✓ हसणं विसरू नका!
कुटुंबासाठी –
✓ रुग्णाचे मनोबल वाढवा
✓ त्यांची स्वयंपूर्णता जपू द्या
✓ संवादामध्ये सहानुभूती ठेवा
✓ त्यांच्या वेळापत्रकात मदत करा
मनात आशा असू द्या!
हा आजार पूर्णपणे बरा होणारा नसला तरीही आज बरेच रुग्ण 10-15 वर्षे चांगल्या प्रकारे आयुष्य जगत आहेत — फक्त वेळेवर निदान, उपचार आणि आधारामुळे. विज्ञान नवनवीन उपचार घेऊन येतंय. त्यामुळे ‘आता सर्व संपलं’ असं न वाटता — ‘ही नवीन प्रवासाची सुरुवात आहे’ असं समजून पुढे जाऊया.
आपल्या घरात, शेजारी, नातेवाईकांमध्ये जर कोणी पार्किन्सनशी झुंजत असेल — तर त्यांना फक्त औषधं नाही, तर आपलं समजून घेणं आणि प्रेमही हवं असतं. त्यामुळे त्यांचं आयुष्यही सुंदर आणि अर्थपूर्ण होऊ शकतं — फक्त थोडी मदत, थोडी साथ, आणि खूप सारी आशा हवी!
पार्किन्सन म्हणजे शेवट नाही, तर शेवटच्या टप्प्यातील नव्या सुरुवातीची संधी आहे. लक्षणं हळूहळू वाढतात, पण योग्य मार्गदर्शन, औषधं, व्यायाम, आणि मानसिक आधार यामुळे रुग्णांचे आयुष्य समृद्ध होऊ शकते.
“थरथरणारे हात थांबवता येतीलच असं नाही… पण त्या हातांनी अजूनही प्रेमाने स्पर्श करता येतो!”
