बाळाचा जन्म म्हणजे प्रत्येक कुटुंबातील अतिशय आनंदाचा क्षण. नऊ महिने ज्या क्षणाची वाट बघितली तो म्हणजे बाळजन्माचा क्षण. बाळ जन्माला आल्यानंतर आई सर्वाधिक आनंदी असेल असेच आपल्याला वाटते. पण खरंच सर्व आया सर्वकाळ आनंदी असतात का? खरंतर, अनेक स्त्रिया बाळाच्या जन्मानंतर दुःख, चिडचिडेपण किंवा अस्वस्थ वाटत असल्याचं सांगतात.
“माझं काहीतरी चुकतंय का?”
“बाळाच्या जन्मानंतर आनंदी वाटायला हवं ना? पण मी तर सारखी रडते!”
“माझ्यात आई होण्यासाठी आवश्यक भावना नाहीत का?”
अशा विचारांनी त्या गोंधळलेल्या असतात. कुटुंबीयदेखील त्यांच्या या भावना नाकारण्याचा प्रयत्न करतात. मात्र अश्या भावना जाणवत असतील तर हे पोस्टपार्टम डिप्रेशन (Postpartum Depression – PPD) असू शकते. जे नैराश्य बाळजन्मानंतर येते, त्याला पोस्ट पार्टम डिप्रेशन असं म्हणतात. याला ‘प्रसुतिपश्चात नैराश्यग्रस्तता’ असेही म्हणता येईल.
पोस्टपार्टम डिप्रेशन म्हणजे काय?
बाळाच्या जन्मानंतर काही दिवसात काही स्त्रियांना तीव्र नैराश्य जाणवतं. हे काही आठवडे ते काही महिने टिकू शकते. याला पोस्टपार्टम डिप्रेशन (PPD) म्हणतात. बाळाच्या जन्मामुळे शारीरिक, मानसिक आणि भावनिक बदल होत असतात. बाळाच्या जन्मानंतर आयुष्यामध्येही बरेच चांगले वाईट बदल होतात. दिनचर्या बदलते. बाळाची काळजी घेणे आणि काळजी वाटणे सुरू होते. स्तनपानाची जबाबदारी वाढते. झोप कमी होते. आणि या सर्व बदलांना सामोरे जाताना काही मातांमध्ये ही समस्या निर्माण होते.
यात केवळ हलकीशी उदासी किंवा थोडा मानसिक तणाव असतो असं नाही. हे नैराश्य अधिक तीव्र असतं आणि दीर्घकाळ टिकू शकतं. त्यामुळे बाळाची काळजी घेणं, दैनंदिन कामं करणं आणि स्वतःलाच समजून घेणं अवघड होऊन बसतं.
हे ही वाचा : ओव्हेरियन सिस्ट कारणे आणि लक्षणे
पोस्टपार्टम डिप्रेशनची लक्षणं कोणती?
~ सतत दुःखी वाटणं, निराश आणि रिकामं वाटणं
~ वारंवार आणि छोट्या कारणांमुळे किंवा विनाकारण रडू येणे
~ थकवा, कमजोरी आणि शक्ती नसल्यासारखं जाणवणं
~ चिडचिड, राग, अस्वस्थता वाढणं
~ आवडत्या कृती करण्याची इच्छा नाहीशी होणे
~ बाळाशी किंवा घरच्यांशी भावनिक जवळीक कमी होणं
~ बाळाची काळजी घ्यावी असं न वाटणं किंवा बाळाशी नाते जोडण्यास अडचण येणं
~ झोपेच्या तक्रारी – खूप झोप येणं किंवा झोप न लागणं
~ भूक न लागणं किंवा खूप जास्त भूक लागणं
~ स्वतःला कमी समजणं किंवा सतत अपराधी वाटणं
~ आत्महत्येचे विचार येणं (अत्यंत गंभीर लक्षण)
~ बाळाचा राग येणे किंवा हानी पोचविण्याचे विचार येणे (गंभीर लक्षण)
यातील पाचपेक्षा अधिक लक्षणे दोन आठवड्याहून अधिक काळासाठी जाणवत असतील तर याविषयी आपल्या डॉक्टरांशी अवश्य चर्चा करावी.
पोस्टपार्टम डिप्रेशनची कारणं
1. हार्मोन्समध्ये बदल – प्रसूतीनंतर एस्ट्रोजन आणि प्रोजेस्टेरॉन हार्मोन्सची पातळी झपाट्याने कमी होते, त्यामुळे मूड स्विंग्स होतात.
2. झोपेचा अभाव – नवजात बाळामुळे आईची झोप पुरेशी होत नाही, त्यामुळे मानसिक थकवा वाढतो.
3. शारीरिक आणि मानसिक तणाव – प्रसूतीच्या वेदना, शरीरातील बदल, वजन वाढणं यामुळे अस्वस्थता वाटू शकते.
4. भावनिक दडपण – बाळाची काळजी कशी घ्यायची? मी चांगली आई आहे का? असे प्रश्न मनात सतत येतात.
5. कुटुंबाकडून मदत न मिळणं – जर घरात कोणी मदतीला नसेल, तर एकटेपण जाणवू शकतं.
6. मागील नैराश्याचा इतिहास – पूर्वी डिप्रेशन किंवा मानसिक आरोग्याच्या तक्रारी असतील तर PPD होण्याची शक्यता वाढते.
7. आधीच्या प्रसूतीनंतर PPD चा इतिहास – असा त्रास पुढच्या वेळी जाणू शकतो.
8. कुटुंबामध्ये ताणतणाव – पतीपत्नी वा कुटुंबामध्ये काही वाद असल्यास आईचा तणाव देखील वाढू शकतो.
9. प्रसूती वेळी गुंतागुंत – प्रसूतीदरम्यान काही त्रास झाला असल्यास किंवा बाळ आजारी असल्यास आईला PPD जाणवू शकते.
10. बाळाच्या विशेष गरजा – काही बाळे अपुऱ्या दिवसाचे असतात किंवा काही व्यंगासह जन्मलेली असतात. अश्यावेळी आईला त्याचा तणाव जाणवू शकतो.
प्रसुतिपश्चात नैराश्य किती प्रकारचे असते?
1. बेबी ब्लुज –
हे प्रसूतीनंतर 1- 4 दिवसांमध्ये सुरू होतात. याची लक्षणे सौम्य असतात. प्रसूतीनंतर 3 दिवसानंतर शरीरातील हार्मोन पुन्हा प्रसूतीपूर्व पातळीवर पोचतात आणि साधारण 8- 10 दिवसात ही लक्षणे नाहीशी होतात.
Feeling blue म्हणजे उदास वाटणे.
हे साधारण 50 – 75% स्त्रियांना जाणवू शकतात.
2. प्रसुतिपश्चात नैराश्य –
याची लक्षणेही पहिल्या आठवड्यात सुरू होतात मात्र यांची तीव्रता अधिक असते आणि कालावधी देखील दोन आठवड्याहून अधिक असतो. साधारण 15% म्हणजे 7 मधील एका स्त्रीला याचा सामना करावा लागतो.
यासाठी तज्ञांच्या सल्ल्याने उपचार घेतल्यास आई व बाळासाठी हितकारक असते. अन्यथा हे नैराश्य काही आठवडे ते महिने जाणवू शकते.
3. पोस्ट पार्टम सायकोसिस –
ही एक गंभीर परिस्थिती असून याचे प्रमाण कमी असते. हजारात एखाद्या स्त्रीला याचा सामना करावा लागतो. यामध्ये लक्षणे अतिशय तीव्र असतात तसेच आत्महत्या किंवा बाळाला हानी पोचवण्याची शक्यता वाढते.
रुग्णालयात दाखल करून उपचार करावे लागू शकतात.
यावर उपाय काय?
1. स्वतःला दोष देऊ नका
आईच्या मनात येणाऱ्या भावना नैसर्गिक आहेत. आई झाल्याचा अर्थ असा नाही की तिने नेहमी आनंदी राहिलेच पाहिजे. अशा भावना ह्या हार्मोनच्या बदलाने घेतल्याने स्त्रियांना याचा अनुभव येतो.
2. प्रियजनांशी बोला
आईच्या भावना पती, आई-वडील, मैत्रिणी किंवा डॉक्टरांसोबत शेअर करायला हव्यात. बोलल्याने मन हलकं वाटतं. तसेच त्यांनाही आईच्या गरजा लक्षात येतात.
3. आराम आणि पुरेशी झोप घ्या
झोप पूर्ण न झाल्यास मानसिक थकवा वाढतो. आणि लक्षणे अधिक तीव्र होऊ शकतात. जेव्हा बाळ झोपतं, तेव्हा आईनेही थोडा आराम करावा. तसेच बाळ जागे असताना इतर कुटुंबीयांनी सांभाळल्यास आईला विश्रांतीसाठी वेळ मिळू शकतो.
4. पौष्टिक आहार घ्या
पोषणयुक्त आहार घेतल्याने शरीराला आणि मनाला उर्जा मिळते. झिंक, व्हिटॅमिन डी आणि ओमेगा-३ युक्त आहार फायदेशीर ठरतो. सूर्यप्रकाशाने व्हिटामिन डी वाढते.
5. हलका व्यायाम करा
दररोज थोडं चालणं किंवा हलकी योगासने केल्याने मूड सुधारू शकतो.
6. मदत मागायला संकोच करू नका
कुटुंबीय, मित्र- मैत्रिणी किंवा प्रोफेशनल यांच्याकडून आवश्यकतेनुसार मदत घ्या. काही वेळा काउंसेलिंग किंवा औषधोपचाराची गरज असते.
मनात शंका असेल तर तज्ञांचा सल्ला अवश्य घ्या. औषधे घेण्याला घाबरू नका. यावर वेळीच उपचार न घेतल्यास हा त्रास काही महिने किंवा वर्षे सतावू शकतो.
विशेषतः मनामध्ये आत्महत्येचे किंवा हानीचे विचार येत असल्यास तातडीने डॉक्टरांची मदत घ्या.
पोस्टपार्टम डिप्रेशन टाळण्यासाठी काय करता येईल?
गर्भधारणेदरम्यान मानसिक आरोग्याकडे लक्ष द्या. असा त्रास यापूर्वी झालेला असेल तर त्याबद्दल डॉक्टरांना स्पष्ट कल्पना द्या.
प्रसूतीनंतरच्या काळासाठी कुटुंबीयांची मदत आधीच ठरवा. कुटुंबीयांची सर्वात मोठी जबाबदारी असते. पतीने बाळासह आईचे देखील लाड करावेत. कारण तिच्या शरीरासह मन देखील नाजूक हळवे झालेले असते.
झोप, आहार आणि आराम यांची योग्य सांगड घाला. बाळाची काळजी कशी घ्यायची, बाळाला स्तनपान योग्य रीतीने कसे द्यायचे, यामध्ये येणाऱ्या अडचणी कशा सोडवायच्या या सर्व बाबींची माहिती प्रसूतीपूर्व काळामध्ये मिळवायला हवी म्हणजे नंतर ताण येत नाही.
गरजेनुसार गर्भधारणेदरम्यान आणि प्रसूतीनंतर डॉक्टर किंवा थेरपिस्टशी बोला. कारण त्रास होत असेल तर तो नाकारून किंवा टाळून कधीच कमी होत नाही. त्याकडे दुर्लक्ष कराल तेवढा वाढतो.
सर्वात महत्त्वाचे – मदतीसाठी उशीर करू नका!
पोस्टपार्टम डिप्रेशन हा आजार आहे आणि तो योग्य उपचारांमुळे बरा होऊ शकतो. त्याचे मुख्य कारण हार्मोन्स असल्याने अनेक स्त्रियांना याचा अनुभव येतो. जर तुम्हाला किंवा तुमच्या जवळच्या कुणाला अशी लक्षणं दोन आठवड्याहून अधिक काळ जाणवत असतील, तर डॉक्टरांचा सल्ला घ्या. आईचं शारीरिक व मानसिक आरोग्य उत्तम असेल, तरच ती तिच्या बाळासाठी आणि कुटुंबासाठी आनंदी राहू शकते आणि काळजी घेऊ शकते.
आई होणं म्हणजे एका नव्या प्रवासाची सुरुवात!
त्यामुळे स्वतःची काळजी घेऊन या नव्या टप्प्याचा आनंद घ्या!
