आपण याआधी माहिती घेतलेल्या अन्य कृषी निविष्ठांप्रमाणेच कीटकनाशक उद्योगातही व्यावसायिक पातळीवर विक्री व्यवस्थापन करावे लागते. त्यासाठी कृषी विज्ञान (Agricultural Science), कृषी-व्यवसाय व्यवस्थापन (Agribusiness Management), तसेच विक्री व्यवस्थापन (Marketing Management) या क्षेत्रातील शिक्षण, प्रशिक्षण व व्यावसायिक अनुभव असलेल्या युवकांना त्यामध्ये करियरच्या अनेक संधी उपलब्ध आहेत.
व्यावसायिक पातळीवर कीटकनाशक विक्री व्यवस्थापन करत असताना बाजारपेठ आणि ग्राहक यांचा सखोल अभ्यास करावा लागतो. तसेच कीटकनाशकांचा वापर ज्या अनेक घटकांवर अवलंबून असतो त्यांचाही अभ्यास करावा लागतो. त्यामध्ये लागवड केलेली पिके, शेतातील स्थानिक कृषी-वातावरणाची स्थिती (agro-climatic conditions), रोग आणि किडींचा प्रादुर्भाव आणि शेतमालाला मिळणारे बाजारभाव यांचा प्रामुख्याने समावेश असतो. ग्राहकांच्या म्हणजेच शेतकऱ्यांच्या कीटकनाशके वापरण्यावरसुद्धा अनेक घटक प्रभाव टाकत असतात, त्यांचाही अभ्यास करावा लागतो.
कीटकनाशक वापरावर प्रभाव टाकणारे घटक
- आवश्यकता (Need): पिकाचे क्षेत्र किती आहे, पावसाची स्थिती काय आहे (अवकाळी / बेमोसमी पावसामुळे, तसेच पावसाळ्याच्या मोसमात पावसात खंड पडल्यास किडींचा प्रादुर्भाव वाढतो), पिकावर किडींचा प्रादुर्भाव किती प्रमाणात झाला आहे, तो किती गंभीर आहे, आर्थिक नुकसान पातळीला (ETL – Economic Threshold Level) पोहोचला आहे का, त्याबद्दल शेतकरी किती जागरूक आहे, कीटकनाशके वापरुन त्यावर नियंत्रण मिळवणे शक्य आहे का, त्याबद्दल शेतकऱ्याला किती माहिती आहे, इत्यादी बाबी.
- तयारी (Willingness): एखाद्या किडीचा प्रादुर्भाव आपल्या शेतात झाला आहे, आणि त्यासाठी आपण कीटकनाशक वापर करणे आवश्यक आहे असे शेतकऱ्याला वाटते का, असल्यास त्यासाठी त्याची मानसिक तयारी आहे का, त्यासाठी लागणाऱ्या इतर गोष्टी (फवारणीसाठी उपकरणे, मजूर इत्यादी) पुरवण्याची त्याची तयारी आहे का, इत्यादी बाबी.
- आर्थिक बाजू (Affordability): किडींचे नियंत्रण कीटकनाशके वापरुन करण्यासाठी फवारणी किंवा अन्य प्रकारे करण्यासाठी लागणारी उपकरणे, कीटकनाशके, संबंधित ऊर्जा स्त्रोत म्हणजे वीज, डिझेल इत्यादीचा खर्च आणि फवारणी केल्यामुळे पिकांचे संभाव्य नुकसान होण्यापासून वाचवल्यामुळे मिळणारे अतिरिक्त उत्पादन आणि त्यापासून मिळू शकणारे संभाव्य उत्पन्न यांचा ताळमेळ बसतो का, स्वत: खर्च करण्याची आर्थिक कुवत आहे का, नसल्यास पीक कर्ज किंवा आर्थिक सहाय्याची उपलब्धता आहे का, इत्यादी बाबी.
कीटकनाशक उद्योगातील व्यावसायिक विक्री व्यवस्थापन
व्यावसायिक पातळीवर विक्री व्यवस्थापन करण्यासाठी मुख्यत: चार प्रमुख घटकांचा अभ्यास करून विक्रीचे धोरण आखावे लागते. ते घटक म्हणजे विक्री करण्याच्या वस्तूचे गुणधर्म (Product), त्या वस्तूची किंमत (Price), त्या वस्तूचे वितरण (Place) आणि त्यासाठी करावी लागणारी जाहिरात (Promotion).
हे ही वाचा : कीटकनाशके आणि कृषी रसायने
कीटकनाशक उत्पादनांचे गुणधर्म (Product)
विक्री व्यवस्थापनाच्या संदर्भात कीटकनाशक उत्पादनांचे अनेक तांत्रिक गुणधर्म तसेच खाली उल्लेख केलेल्या इतर अनेक बाबी विचारात घ्याव्या लागतात.
- कीटकनाशक वापराचे संपूर्ण तांत्रिक ज्ञान
- भौगोलिक प्रभाग
- लागवड केलेले पीक
- पिकाचे क्षेत्र
- पिकावर आलेली कीड
- कीटकनाशक वापरण्याची वेळ
- कीटकनाशक वापरण्याची पद्धत
- कीटकनाशक वापरण्याचे प्रमाण
- प्रति हेक्टरी खर्च
- बाजारात उपलब्ध असलेले विविध पर्याय
- कीटकनाशक वापराचे फायदे-तोटे
कीटकनाशक पॅकिंगसंबंधी
कीटकनाशक उत्पादने विषारी असल्यामुळे विक्री व्यवस्थापनात जितके महत्त्व त्या उत्पादनासंबंधी वर उल्लेख केलेल्या बाबींना आहे तितकेच महत्त्व त्यांच्या पॅकिंगला आहे. कीटक नाशकांचे पॅकिंग व लेबलिंग कसे असावे, याबद्दल संबंधित कायद्यानुसार खालील बाबींचा समावेश होतो.
- पॅकिंग सुरक्षित व प्रमाणित प्रकारचे असावे.
- पॅकिंगचे डिझाईन ग्राहकांना उत्पादन सहजपणे ओळखता यावे, असे असावे.
- पॅकिंग ज्यामध्ये करणार त्या बाटली किंवा डब्याचे डिझाईन CIB (Central Insecticides Board) द्वारे नोंदणीकृत असावे.
- पॅकिंग हाताळायला, वापरायला सोपे व सोयीस्कर असावे.
- पॅकिंगसोबत योग्य प्रकारचे लेबल असावे, ज्यात ते उत्पादन कोणत्या पिकांमध्ये कोणत्या किडींचे नियंत्रण करण्यासाठी उपयुक्त आहे, कसे वापरावे, वापरण्याचे प्रमाण, वापर केल्यानंतर काढणी करण्यापूर्वी किती काळ थांबावे इत्यादी माहिती असावी.
- तसेच लेबलवर उत्पादकाचे नाव, पत्ता, परवाना क्रमांक, CIB नोंदणी क्रमांक, उत्पादन बॅच क्रमांक, उत्पादन दिनांक, expiry date, मुख्य रासायनिक घटक व त्याचे प्रमाण, अन्य घटकांचे प्रमाण, कमाल किरकोळ किंमत (MRP), विषारीपणाची पातळी दर्शवणारा रंगीत त्रिकोण (Toxicity Triangle), विषबाधा झाल्यास देण्याचे औषध (Antidote) इत्यादी माहिती स्पष्टपणे नमूद केलेली असावी.
- ही सर्व माहिती इंग्रजी, हिंदी व स्थानिक राज्य भाषा यांमध्ये दिलेली असावी.
कीटकनाशक उत्पादनांसंबंधी कायदेशीर बाबी
कीटकनाशक उत्पादन, वाहतूक, साठवणूक व विक्री करण्यासंबंधी कडक कायदेशीर तरतुदी केलेल्या असून त्यामध्ये मुख्यत: Insecticides Act 1968 व Insecticides Rules 1971, आणि Plant Quarantine Order 2003 यांचा समावेश होतो. तसेच उत्पादनांची गुणवत्ता राखून उत्पादन करण्यासाठी व नवीन संशोधन करण्यासाठी ISO 9000, पर्यावरण रक्षण करत उत्पादन करण्यासाठी ISO 14000, तर व्यावसायिक व आरोग्य संरक्षण संबंधी OSHA 18000 (Occupational Safety & Health Administration) अशा विविध आधुनिक गुणवत्ता मानकांचा अवलंब केला जातो.
हे ही वाचा : कृषी रसायन उद्योग
कीटकनाशक उत्पादनांची किंमत (Price)
कीटकनाशकांच्या किमती हा एक संवेदनशील विषय आहे. कारण पीक लागवडीच्या एकूण खर्चात कीटकनाशकांवर झालेला खर्च हा एक महत्त्वाचा भाग असतो. पिकाचे आरोग्य आणि त्यापासून मिळणारे उत्पादन व उत्पन्न यावर त्याचा मोठा प्रभाव पडत असतो. त्यामुळे कीटकनाशकांवर केला जाणार खर्च एकूण पीक उत्पादनाच्या खर्चाच्या तुलनेत किती आहे यावर शेतकऱ्यांचे उत्पन्न व शेतीचा किफायतशीरपणा अवलंबून असतो. तसेच, कीटकनाशक उद्योग आणि खत उद्योग यामधील एक महत्त्वाचा फरक म्हणजे खत उत्पादनांच्या किमती सरकार नियंत्रित करते परंतु कीटकनाशक उत्पादनांच्या किमती सरकार नियंत्रित करत नाही. किमती कमी ठेवण्यासाठी सरकार कीटकनाशक उद्योगांना कोणतेही अनुदान देत नाही. त्यामुळे उत्पादनांच्या किमती ठरवताना उत्पादन खर्च, बाजारातील एकंदर परिस्थिती, पाऊस आणि हवामान परिस्थिती, शेतमालच्या बाजारपेठेतील परिस्थिती, अन्य उत्पादक उद्योगांकडून होणारी स्पर्धा अशा अनेक घटकांचा विचार करावा लागतो. त्याशिवाय कीटकनाशक वापरण्याचा एकरी खर्च, पिकाचे लाभ : व्यय गुणोत्तर (Benefit : Cost Ratio), कमाल किरकोळ किंमत (MRP), एकाच उत्पादनाच्या लहान व मोठ्या युनिटच्या किमतीमधील फरक, किमतीत दिलेली सूट (Discount), वितरक व किरकोळ विक्रेते यांना दिलेले कमिशन, पीक हंगामातील किमती व हंगाम संपल्यानंतरच्या किमती इत्यादी अनेक घटक उत्पादनांच्या किमतीवर प्रभाव टाकत असतात.
भारतातील कृषी उद्योग पावसावर अवलंबून असल्यामुळे तो अतिशय हंगामी स्वरूपाचा आहे. तसेच त्यामध्ये अनेक प्रकारची अनिश्चितता आहे. त्याचा थेट परिणाम कीटकनाशक उत्पादन विक्रीवरसुद्धा दिसून येतो. बाजारपेठ, विक्री, आणि पैशाची वसूली या सर्वच बाबींमध्ये अनिश्चितता दिसून येते. उत्पादकांना विक्रेत्यांना साधारणपणे 30 ते 90 दिवसांची उधारी द्यावी लागते. त्यामुळे उत्पादनांच्या किमती ठरवताना या बाबीसुद्धा विचारात घ्याव्या लागतात.
लेखाच्या पुढील भागात आपण कीटकनाशक विक्री व्यवस्थापनातील वितरण (Place) आणि त्यासाठी करावी लागणारी जाहिरात (Promotion) यांची माहिती घेऊ.
