घराच्या आजुबाजुला कोकिळा पक्ष्याचा आवाज कानावर पडला की आपल्याला वसंत ऋतुची चाहुल लागते. ऋतुबदलाची नैसर्गिक जाणिव करुन देणारा कोकिळेचा हा आवाज एक वैशिष्ट आहे. तसंच आणखीन एक या पक्षाचं वैशिष्ट्य आहे ते म्हणजे कोकिळा हे स्वत: च असं घरटच बांधत नाहीत. म्हणून तर त्यांना आयत्या बिळावर नागोबा ही म्हण तंतोतंत लागू पडेतं. कोकिळा हे दुसऱ्यांचा घरट्यावर कब्जा करुन त्या घरट्यातील अंडी ढकलुन देऊन तेथे आपली अंडी उबवायला ठेवतात. एवढंच नव्हे तर या पिल्लांचं संगोपनही ते घरटं असलेल्या पक्ष्यांना करावं लागतं.
हे झालं कोकिळाचं.. पण कोकिळा सारखाच स्वभाव असलेला एक किटकसुद्धा आहे. त्याचं नाव आहे ककू वास्प.
कसे असतात हे ककू वास्प किटक?
ककू वास्प हा एक लहान माश्यांचा वर्ग आहे. साधारणत: या माश्या अतिशय रंगीबेरंगी, झळाळत्या निळ्या, हिरव्या किंवा लाल रंगाच्या असतात. या त्यांच्या झळाळत्या रंगामुळे त्यांना गोल्ड वास्प, ज्युवेल वास्प, रूबी वास्प अथवा एमराल्ड वास्प अशी अनेक वेगवेगळी नावे आहेत.
या परावलंबी माश्या त्यांची स्वत:ची अंडी दुसऱ्या माश्या, मधमाश्या किंवा इतर किटकांच्या घरात घालतात. आज जगात यांच्या जवळपास 3 हजार उपजाती आढळतात. या माश्या त्यांच्या लहान आकारामुळे आणि चोरटया सवयीमुळे जंगलात, निसर्गात फार कमी दिसतात. पण कधी कधी सकाळच्या कोवळ्या उन्हात त्या मध पिण्यासाठी फुलांना भेटी देतात. इतर माश्यांच्या घरट्याजवळ, पोळ्याजवळ त्या आपल्याला दिसू शकतात.
ककू वास्प किटकांची रचना
या किटकांच्या शरीराचे बाह्य आवरण हे टणक असते. त्यावर अनेक खड्डे असतात. या टणक आवरणामुळे जर का त्या घरट्याच्या मालकीण माशीने तिला दंश केला तर तिला तो जाणवत नाही.
जेव्हा एखादी मादी माशी तिला डंख मारायला लागते तेव्हा ती तिच्या शरीराची गुंडाळी करून घेते. त्यामुळे तिचे नाजूक पोट हे आतल्या बाजूला सुरक्षित राहते. त्यामुळे या हल्ल्याचा काही परिणाम होत नाही.
या किटकांच्या सवयी
या सर्व माश्या एकेकट्या रहाणाऱ्या असतात. यांच्या सवयीसुद्धा वेगवेगळ्या असतात. काही माश्या इतर माश्यांच्या घरट्याच्या तोंडाशी लपून बसतात आणि त्या घराची मालकीण माशी आली तर तिला कडकडून दंश करून मारतात. त्यानंतर तिच्या घरावर त्या ताबा मिळवुन तिथे आपली अंडी घालतात.
दुसऱ्या जातीच्या ककू वास्प मात्र त्या घराच्या मालकिणीला न मारता हळूच चोरून तिच्या घरात शिरतात आणि आपली अंडी घालून लगेच तिकडून पळ काढतात.
दुसऱ्या एक जातीची ककू वास्प मात्र फक्त इतर किटकांच्या घरटयातलं अन्न चोरण्याकरता कुप्रसिद्ध आहे. ही वास्प मधमाश्या, कुंभार माशी आणि इतर माश्यांनी त्यांच्या पिल्लांकरता जमवलेले कोळी, फुलपाखरांच्या / पतंगांच्या अळ्या, मावा किडे चोरुन त्यावर उदरनिर्वाह करते.
मी आणि ककू वास्प
मागे एकदा माझ्या घरी खिडकीच्या काचेवर अश्याच झळाळत्या हिरव्या रंगाची माशी आली होती. नेहेमीपेक्षा अर्थातच ती वेगळी असल्यामुळे मी तिचं नीट निरीक्षण केलं. संदर्भ ग्रंथातून ती ‘ककू वास्प’ वर्गातलं किटक असल्याची ओळख पटली. त्यावेळेला मला तिचा फोटो घेता आला नाही. नंतरसुद्धा त्या मला आपल्या जंगलात दोन – चार वेळा उडताना दिसल्या. पण त्याच्या उडण्याच्या वेगामुळे मला त्यांचा फोटो काढायला जमला नाही.
यावेळी पेंच या राष्ट्रीय उद्यानात गेलो असताना आम्ही रहात असलेल्या रिसॉर्टची बाग अगदी छान जोपासली होती. त्यामुळे सकाळी आणि दुपारी आम्ही वन खात्याने नेमून दिलेल्या वेळी आत जंगलात फिरायचो. आणि मधल्यावेळी बागेत उडणारे फुलपाखरे, चतूर, कोळी आणि इतर काही वेगळे किटक दिसतात का हे शोधत फिरायचो. एके दिवशी दुपारी जेवून परत येताना मला एका छोट्या झुडपाच्या पानाखाली काही तरी चमकलेले दिसले. मी नीट निरखून बघितलं तर तिकडे ककू वास्पची जोडी दिसली. ही जोडी अगदी शांतपणे बसली होती. मी धावत रूम मधे गेलो आणि लांब पल्ल्याची झूम लेन्स बदलून मॅक्रो लेन्स कॅमेराला लावली आणि पळतच त्या ठिकाणी परत आलो. पण तोपर्यंत ती जोडी तिकडून उडून गेली होती. माझी परत एकदा निराशा झाली. पण मी तिकडेच थांबून त्यांची वाट बघायचं ठरवलं. अंदाजे 15 ते 20 मिनीटानंतर त्यातली एक माशी अलगद त्याच झाडावर येऊन बसली. मी आधी लांबूनच तिचे थोडे फोटो काढले. त्यानंतर शरीराच्या कमीत कमी हालचाली करत मी तिच्या अजुन जवळ जाऊन आणखीन फोटो घेता आले.
