बगळा म्हटला की आपल्या डोळ्यासमोर गाई-म्हशींच्या आसपास उडणारे ‘गाय बगळे’ लक्षात येतात. हे गाय बगळे गावात आणि शहरामध्ये सुद्धा सहज दिसून येतात. या गायबगळ्यांचा मोठा भाऊबंद असतो तो राखी बगळा. हा राखी बगळा पाणथळींच्या ठिकाणी सहज आढळतो. पाणथळीचा हा भाग गोड्या किंवा खाऱ्या कोणत्याही प्रकारचा असला तरी त्याठिकाणी हा राखी बगळा पाहायला मिळतो.
राखी बगळ्याचं रुप
राखी बगळा हा 3 फूट लांबीचा असतो. त्याचा रंग हा नावाप्रमाणे राखडी असला तरी पोटाकडचा भाग हा पिवळसर पांढरा असतो. त्याचा गळा हा पांढऱ्या रंगाचा असतो आणि त्यावर काळया रंगाचे बारीक बारीक पट्टे असतात. या राखी बगळ्यामध्ये जे पक्षी तरुण असतात त्याच्या डोक्याचा रंग हा राखडीच असतो. मात्र, प्रौढत्वाकडे झुकलेल्या बगळ्यांच्या डोक्याचा रंग हा पांढरा असतो. डोळ्यापासून मागे डोक्यापर्यंत काळ्या रंगाची पट्टी असते. या पट्टीच्या शेवटाला लांब काळ्या पिसांची शेंडी असते.
हे बगळे आकाशात भरारी घेतात तेव्हा त्यांची पंख हे काळ्या रंगाची दिसतात. सारस, करकोचे हे पक्षी उडताना त्यांच्या माना सरळ ठेवतात. पण हे राखी बगळे आकाशात उडताना त्यांची मान आखडून इंग्रजी ‘S’ आकाराप्रमाणे ठेवतात, त्यामुळे ते आकाराने लहान असल्यासारखं आपल्याला वाटतात.
अणुकुचीदार चोच महत्वाचं शस्त्र
या राखी बगळ्याचं महत्वाचं साधन म्हणजे त्याची चोच. राखी बगळ्याची चोच ही भाल्याप्रमाणे अतिशय धारदार, मजबूत आणि मोठी असते. या चोचीच्या साहाय्याने ते पाण्यात मान फिरवून मासे पकडतात. काही वेळेला ते पाण्यात डुबकी मारून खोलवर जाऊन आपलं भक्ष्य मिळवतात.
मासे हे जरी त्याचं मुख्य भक्ष्य असलं तरी बेडूक, गोगलगायी, छोटे सस्तन प्राणी आणि इतर पाणपक्ष्यांची पिल्ले यांचाही त्यांच्या आहारात समावेश होतो.
हे राखी बगळे जरी मोठ्या संख्येने एकत्र राहत असले तरी ते स्वतंत्ररित्या शिकार करतात.
विणीच्या हंगामात रूपात विलक्षण बदल
या बगळ्यांच्या विणीचा हंगाम हा अंदाजे फेब्रुवारी, मार्च मध्ये सुरू होतो. विणीच्या हंगामामध्ये या बगळ्याच्या रुपात विलक्षण बदल घडतात. एरवी डोक्यावर असलेली काळी शेंडी ही निरखून पाहिल्यावरच लक्षात येते. मात्र, विणीच्या हंगामामध्ये मात्र ही काळी शेंडी आपलं लक्ष वेधून घेते. या काळामध्ये त्याची चोच ही गडद पिवळसर केशरी होते. इतर काळात ती पिवळी असते. त्याचप्रमाणे विणीच्या हंगामात त्यांचे पाय हे जास्त गुलाबी दिसतात.
इतर बगळ्यांप्रमाणेच एका मोठ्या झाडावर इतर अनेक स्वजातीच्या बगळ्यांबरोबर किंवा इतर जातीच्या पक्ष्यांबरोबरसुद्धा यांचे प्रजनन होते.
नर-मादीचं नातं
प्रजननासाठी मादीला आकर्षित करण्यासाठी नर बराच वेळ घेतो. त्यासाठी नर विशिष्ट आवाज काढतो, चोचींनी टाळ्या वाजवत असतो. शेंडीचा आणि पिसांचा पिसारा फुलवत, पंख उडवून नाचतो.
घरट्याची रचना
राखी बगळे हे बऱ्याच वेळेला प्रजननासाठी जुनीच घरटी वापरतात. मात्र, काही वेळेला नवीन घरटं बांधतात. ही घरचं बांधण्याची प्रक्रिया खूप रंजक असते. विणीचा हंगाम जसजसा जवळ येतो तसा नर झाडांच्या फांद्या, काटक्या आणून मादीला अगदी समारंभपूर्वक भेट दिल्यासारख्या देतो. या वेळी मान तुकवून, झुकवून तो ती काडी मादीच्या चोचीत ठेवतो. मादीसुद्धा रूबाबात ती काडी घेऊन मग ती घरट्यात बरोबर रचते. नर घरट्यासाठी लागणारं सगळी सामग्री जमा करतो. तर मादी ते घरटं भक्कमरित्या बांधण्याचं काम करते.
नराने आणलेल्या फांद्याचा एक बेस प्लॅटफॉर्म तयार केला जातो. त्यामध्ये अंडी आणि पिल्ले सुरक्षित राहण्यासाठी मऊ गवत आणि हिरवी पानं आच्छादली जातात. मग मादी त्यात अंदाजे 4 ते 5 हिरवट निळी अंडी घालते. ही अंडी 24 ते 27 दिवस उबवली जातात. अंड्यातून बाहेर आलेली पिल्ले पुढे 3 आठवडे त्याच घरट्यात राहतात. अंडी उबवण्याचे आणि पिल्लांना वाढवायचे काम नर आणि मादी दोघेही एकत्र करतात.
राखी बगळ्यांचं फोटोसेशन
हे राखी बगळे तसे सर्वत्र दिसत असल्यामुळे त्यांचे फोटो काढणे सहजसोपे आहे. आपल्याकडे जर का लांब पल्ल्याची झूम लेन्स असेल आणि या राखी बगळ्यांच्या राहण्याची किंवा मासे मारण्याची ठिकाणे माहीत असतील तर आपल्याला त्यांचे सहज आणि छान फोटो मिळू शकतात.
2024 जानेवारी-फेब्रुवारी महिन्यात मी भिगवणला गेलो असताना मला त्यांचे वेगवेगळ्या एंगलने फोटो घेता आले. हाच त्यांचा विणीचा काळ होता. त्यामुळे मला त्यांची ‘ब्रिडींग कॉलनी’ सुद्धा बघता आली.
बऱ्याच ठिकाणी हे राखी बगळे पाण्याच्या काठावर मासे पकडत होते. अतिशय शांत बसलेले हे राखी बगळे जेव्हा त्यांना पाण्यात माश्यांची हालचाल जाणवायची तेव्हा अगदी विजेच्या चपळाईने पाण्यात आपली लांब मान बुडवून पटकन एखादा मासा आपल्या चोचीत मजबूत पकडायचे. हा मासा पकडल्यावर तो हवेतल्या हवेत उडवून योग्य दिशेने तो तोंडात सरकवायचे.
एकदा मात्र या राखी बगळ्याचा अंदाज चुकला. पाण्यात त्याने आपली मान टाकली आणि एक भलामोठा मासा त्याच्या चोचीत अडकला. मात्र, हा मासा त्याला योग्य दिशेत फिरवून तोंडात नीट धरता आला नाही म्हणून त्या बगळ्याची मोठी पंचाईत झाली. आम्हाला बगळ्याचा हाही क्षण कॅमेरामध्ये टिपता आला.
