सूर्य प्रतिमा

मागच्या लेखात पाहिल्याप्रमाणे मकरसंक्रांती म्हणजेच सूर्याच्या मकरसंक्रमणाचा दिवस. सूर्याप्रती कृतज्ञता व्यक्त करण्याचा दिवस. 

भारतीय कलेमध्ये सूर्याचे चित्रण हे सूर्योपासना विकसित होण्याआधी पासूनच विविध प्रतिकांद्वारे केलेलं आढळते. सूर्याचे चक्र, कमळ, सोन्याचा गोलक अशा प्रकारची विविध प्रतिके हे  प्रामुख्याने यज्ञविधींमध्ये वापरली जात. नंतरच्या काळात हीच प्रतिके नाण्यांवरही प्रतिबिंबित केलेली आढळतात. 

सूर्यमित्र आणि भानुमित्र या पंचाल मित्र राजांच्या नाण्यांवर पादपीठावर असलेली सूर्याच्या चक्राची प्रतिमा दिसते.

बोधगयावरील सूर्याची प्रतिमा

कालौघात सूर्याच्या प्रतिमेचा विकास झाला. सूर्याच्या प्राचीन प्रतिमा इसवी सन पूर्व पहिल्या शतकातील बोधगयाच्या दगडी रेलिंगवर दिसतात. येथे सूर्य चार घोड्यांनी ओढलेल्या एका चाकाच्या रथावर आरूढ झालेला आहे. त्याच्या दोन्ही बाजूंना उषा आणि प्रत्युषा अंधाराचे राक्षस हाकलून लावताना दाखविलेल्या आहेत. हे राक्षस त्यांच्या दोनही बाजूस अर्धाकृती पुतळ्यांच्या स्वरूपात दाखवले आहेत. सूर्याचे अशाच प्रकारचे आणखी एक शिल्प इसवी सन पूर्व पहिल्या शतकातील भाजे लेण्यात दिसते.

सूर्य प्रतिमेतील बदल

भारतभर सापडलेल्या अशा प्रकारच्या प्राचीन सूर्य प्रतिमांमधून असे दिसते की,  भाजे आणि बोधगया येथे आढळणाऱ्या सूर्य प्रतिमांची प्रतीकात्मक रचना सर्वत्र साधारण सारखीच होती.  मात्र इसवी सन पहिल्या आणि दुस-या शतकांनंतर सूर्यप्रतिमांमध्ये बदल झालेले पाहायला मिळाले.  

भारतात आढळणा-या सूर्यप्रतिमांचे मूर्तिशास्त्र पुढील प्रमाणे मांडता येईल. 

सूर्य प्रतिमांचा अर्थ

सूर्याच्या मागे प्रभा मंडल दाखविलेले असते. त्याने सोन्याचा मुकुट धारण केलेला दाखविला जातो. सूर्य क्वचित समपाद मुद्रेत तर क्वचित बसलेला, रथावर आरूढ दाखविला जातो. सूर्याच्या रथाला सात घोडे असतात. साधारणपणे हे सात घोडे आठवड्याच्या सात दिवसांचं प्रतिक मानले जाते. रथ किंवा रथाचे चाक काळ दर्शवते. त्याच्या रथाला मार्गदर्शन म्हणून सारथी अरुण त्याच्या समोर बसलेला असतो. त्याच्या वरील दोनही हातात कमळाची फुले असतात. ही फुले शुद्धता आणि ज्ञानाचे प्रतिक मानली जातात. 

उत्तर भारतातील सूर्य प्रतिमांवर पर्शियन प्रभाव

उत्तर भारतातील सूर्यप्रतिमांमध्ये, सूर्याचे हात नितंब किंवा कोपरांपर्यंतच उचलेले असतात आणि त्या हातांमध्ये खांद्यापर्यंत लांब देठाच्या पूर्ण उमलेली कमळं असतात.  

उत्तर भारतातील सूर्यप्रतिमांमध्ये, सूर्य बूट धारण केलेला आणि वरच्या अंगावर घट्ट कोट धारण केलेला दाखविला जातो. अशा प्रकारच्या सूर्याच्या उत्तरेकडील पोशाखाला ‘उदीच्यवेश’ आणि त्याच्या अलंकारयुक्त कमरपट्ट्याला ‘अव्यंग’ म्हणतात. ‘उदीच्यवेश’ आणि ‘अव्यंग’ हे उत्तरेकडील सूर्याच्या प्रतिमांवर असलेल्या पर्शियन किंवा इराणी प्रभावांची लक्षणे आहेत.

दक्षिण भारतातील सूर्यप्रतिमांचे वैशिष्ट्य

दक्षिण भारतीय सूर्यप्रतिमांवर मात्र पर्शियन किंवा इराणी प्रभाव दिसून येत नाही. दक्षिणेतील सूर्यप्रतिमांमध्ये सूर्याचे हात खांद्यांच्या पातळीपर्यंत उचललेले असतात आणि ते अर्धवट उमललेली कमळे धारण करतात. सूर्याचे पाय आणि पायाचे तळवे उघडे असतात, म्हणजे ते बूट घालत नाही. सूर्याच्या कंबरेभोवती उदरबंध असतो. दक्षिण भारतीय सूर्य मूर्तींमध्ये अरुण आणि सात घोडे प्रामुख्याने अनुपस्थित असतात. तसेच दक्षिणेकडील प्रतिमांमध्ये सोबतच्या मूर्त्यांची संख्या कमी असते.

भारतातील विविध सूर्यप्रतिमा

1) ओडिशा राज्यातील तेराव्या शतकातील ही सूर्यमूर्ती. येथे सूर्य पद्मासनात कमळावर आणि रथावर आरूढ आहे. रथाला सात घोडे असून पुढे त्याचा सारथी अरुण रथ हाकत बसलेला आहे. सूर्याने मस्तकावर मुकुट धारण केलेला असून त्याने त्याच्या दोनही हातात उमललेली कमळे धारण केलेली आहेत.

2) कदंब किंवा यादवकालीन शैलीतलं हे शिल्प बाराव्या-तेराव्या शतकातलं असल्याचे सांगितले जाते. सध्या हे शिल्प गोव्यातील आर्किओलोजिकल सर्वे ऑफ इन्डियाच्या संग्रहालयात मांडलेले आहे. येथे सूर्य समपाद मुद्रेत दर्शविलेला आहे. मुकुट, हातात लांब देठांची उमलेली कमळे ही सूर्यप्रतिमांची लक्षणे येथे दिसून येतातच. मात्र येथे घोडे आणि रथ दिसत नाहीत. 

3)  आठव्या शतकातील चालुक्य राजांनी बांधलेल्या पट्टडक्कल येथील विरुपाक्ष मंदिराच्या छतावर कोरलेले हे शिल्प आहे. येथेही सूर्य समपाद मुद्रेत सात रथांच्या घोड्यावर आरूढ झाला आहे आणि त्याचा सातथी रथ हाकत आहे. 

4) ही हलेबीडू येथील, होयसळ राजांनी बांधलेल्या मंदिरातील सूर्यमूर्ती आहे. होयसळ कालीन शैलीला अनुसरून ही सोपस्टोनमध्ये अतिशय रेखीव आणि अलंकारिक शैलीत घडविलेली आहे. येथेही सूर्य समपाद मुद्रेत उभा असून त्याने हातात लांब देठाची अतिशय रेखीव कमळे धारण केलेली आहेत. 

5) यापुढील सूर्याची मूर्ती फार रेखीव नसली तरीही वैशिष्ट्यपूर्ण आहे. ही मूर्ती मंडला येथील एका मंदिरात साध्या भिंतीवर बसवलेली आहे. मंडला मध्य भारतातील गोंड राजवटीची शेवटची राजधानी होती. आणि ही मूर्ती गोंड शैलीतील आहे. भारतातील इतर राजवटीच्या प्रतिमा शैलींशी तुलना केल्यास गोंड शैली मात्र तितकी विकसित झाली नव्हती असे आढळते. येथे सूर्याचा रथ विशेष उल्लेखनीय पद्धतीने दर्शविला आहे. मध्ये मोठे रथाचे चक्र आणि त्यावर अरुण आरुढ झालेला दिसतो. त्याच्या दोन्ही बाजूने सात घोडे दिसतात. रथावर सूर्य पद्मासनात बसलेला असून त्याच्या मागे मोठे प्रभामंडल आहे. येथेही सूर्याने हातात लांब देठाची दोन कमळे धारण केलेली आहेत.