सांस्कृतिक वैविध्याने नटलेल्या कोकणातील विविध प्रकारची ग्रामदैवते आहेत. त्यातील मुख्यत्वेकरून सिंधुदुर्गातील ग्रामदेवता वार्षिक उत्सवांच्या वेळेस तरंगाच्या रूपात प्रकट होतात. सिंधुदुर्गातील प्रत्येक देवळात विविध तरंग देवता आढळतात. उत्सवांदरम्यान सातेरी, भूमिका, माऊली, पावणाई, रवळनाथ, भूतनाथ, बेताळ, भैरव, मूळवीर इत्यादी दैवतांच्या नावाने ही तरंगे नाचविली जातात.
तरंग देवता म्हणजे नेमकं काय?
तरंगात त्या त्या देवतेचे किंवा शक्तीचे वास्तव्य असते, अशी स्थानिकांची समजूत आहे. उत्सवाच्या किंवा विशेष प्रसंगांच्या वेळेस ह्या सर्व देवतांची शक्ती मानवाच्या शरीरात प्रवेश करते. त्या वेळेस त्या व्यक्तीच्या शरीरात त्या त्या शक्तीचे पडसाद उमटतात. अशा वेळेस त्या माणसाचे शरीर थरथरते किंवा कंपन होते. म्हणजेच त्या शक्तीचे तरंग त्या व्यक्तीच्या शरीरात उमटतात. म्हणून ह्या देवतांना तरंग देवता असे म्हणतात. शक्ती किंवा देवता त्या व्यक्तीच्या शरीरात असतानाच्या रूपाला देवकळा असे म्हणतात. देवकळा असताना स्थितीस शक्तीचा संचार असणे असेही म्हटले जाते. त्या काळात त्या व्यक्तीस परिस्थितीचे अजिबात भान नसते. इतर वेळच्या स्थितीस मनुष्यकळा असे म्हणतात. मनुष्यकळा असताना त्या व्यक्तीस वास्तव्याचे अर्धे भान असते. शक्तिचा पूर्ण संचार आहे की नाही हे त्या व्यक्तिच्या अभिव्यक्तिवरून किंवा नजरेवरून जाणकार मंडळी ओळखतात. संचार खरा किंवा खोटा आहे हे ही त्यांना ओळखता येते. व्यक्तीच्या शरीरातील संवेदना जितक्या तीव्र, गहन आणि सूक्ष्म असतात तितके तरंग देवतेचे रूप उच्च दर्जाचे असते असे मानतात.
शक्तीचे मूर्त स्वरुप
ह्या अनुभवात्मक शक्तीचे मूर्त स्वरूपही आहे. त्यालाही तरंगच म्हणतात. लाकडी खांब, कापड किंवा वस्त्र आणि चिन्ह किंवा प्रतीक अशा तीन गोष्टी एकत्र येऊन त्या त्या देवतेचे किंवा शक्तीचे दृश्यात्मक रूप तयार केले जाते. सुमारे दोन मीटर लांबीच्या गोलाकार लाकडी खांबाच्या एका टोकाला रंगीत लुगडे किंवा धोतर गोलाकार नि-या काढून गुंडाळतात आणि टोकावर दोरीने बांधतात. त्या टोकावर शक्तीचे किंवा देवतेचे प्रतीके बसवितात. बहुतेक लाकडी खांब रंगवून त्यावर पारंपरिक स्वरूपाची चिन्हे तसेच पानाफुलांची आणि ठिबक्यांची नक्षी केलेली असते. त्याला फुलांनी सजवून आकर्षक करतात. या सजविलेल्या खांबालाही तरंग म्हणतात.
दैवानुसार तरंगाची विविध प्रतिकं
प्रतीकात्मक तरंग म्हणजेच, स्त्री देवतेचा किंवा पुरुष देवतेचा मुखवटा, कधी नुसताच हात, घोडा, कलश किंवा गोल घुमटी असतात. पारंपारिक तरंग लाकडाचे असतात. पण हल्ली कालौघात पंचधातू किंवा चांदीचे तरंगही आढळतात. काही वेळा दैनदिन वापरात लाकडाचे किंवा पंचधातूचे तरंग देवळात ठेवलेले आढळतात. मात्र उत्सवाच्या वेळेस पंचधातू किंवा चांदीचे तरंग वापरले जातात. यांनाच कधी कधी मोहोरे असेही म्हणतात. हे मोहोरे शक्तीचे प्रतीक असते. त्याद्वारे शक्तिचे स्वरूप आणि कार्य व्यक्त होते. मोहो-यांमध्ये तरंगदेवतेच्या स्वरूपानुसार वैविध्य आढळते. उजव्या हाताचा पंजा किंवा घोडा रवळनाथाचा तरंग असतो, तर डाव्या हाताचा पंजा भूतनाथाचा असतो. कलश किंवा घुमटी लिंग देवतेचा किंवा त्याच गटातील रामेश्वर किंवा सोमेश्वर देवतेचा तरंग असतो. सातेरी, भूमिका, माऊली, पावणाई, इत्यादी देव्याचे तरंग मुखवट्याच्या स्वरूपात असतात.
तरंग नाचवणे
उत्सवांदरम्यान तरंग उचलून घेऊन तळहातावर खांबाचे दुसरे टोक ठेवून गोलाकार फिरवून नाचवितात. त्या वेळी तरंग उघडलेल्या छत्रीसारखे दिसते. भंडारी, भगत, गुरव, परीट, नापित, सुतार इत्यादी वर्गांतील लोक तरंग नाचवितात. तरंग नाचविताना त्यांना ढोल, ताशा, सनई, सूर्त, शिंग, जघांट अशी वाद्ये वाजवून साथ-संगत करतात. या वेळेच्या त्या व्यक्तीचा रूपास देवकळा असे म्हणतात. तरंग शेवटी भाविकांना कौल देतात. भूतबाधा झालेल्यांचा तरंगदर्शनाने परिहार होतो, अशी श्रद्धा आहे. साधारण दसरा आणि त्या नंतरच्या उत्सवांमध्ये तरंग नाचवितात.
देवता आणि धारणेनुसार गावागावातील प्रथा
प्रत्येक गावात किमान दोन ते कमाल पाच तरंग असतात. आधी म्हटल्याप्रमाणे विशेष उत्सवांच्या वेळेस तरंग खांद्यावर घेवून शक्तिनुसार फिरवले किंवा नाचविले जातात. मात्र प्रत्येक गावच्या, देवळाच्या आणि देवतेच्या धारणेनुसार ह्या प्रथेत वैविध्य आढळते. कोकणातील गावरहाटीतील ही एक विशिष्ट प्रथा मानली जाते. कालौघात ह्या प्रथेचे महत्व वाढले आहे असे दिसून येते.
मराठी भाषेत तरंग शब्दाचा अर्थ ‘लाटा’ किंवा ‘मंद लहरी’ असा होतो. त्यामुळे, अशा प्रकारे दैवी शक्तिंचे मानवी पडसाद असा तरंग देवतांचे स्पष्टीकरण देता येते. तसेच तरंग शब्दाचा पर्यायी अर्थ ‘तरंगणे’ या धातुपासून तयार होतो. यामुळे त्या शक्तींचे किंवा देवतेचे चल रूप अधोरेखित होते. ह्या सर्व देवतांचे अस्तित्व त्यांच्या देवळात स्तिमीत असल्याने, उत्सवादरम्यान तरङ्गाच्या रूपाने ह्या देवता गावात संचार करतात. त्या अनुषंगाने तरङ्ग देवतांना अचल देवतांचे चल रूप असेही म्हणता येईल. किंवा वेगळ्या शब्दांत सांगायचे झाल्यास हे तरंग त्या त्या शक्तीचे किंवा देवतेचे क्षणिक किंवा तात्कालिक रूप म्हणूनही ओळखता येईल.
