व्हेपिंग (Vaping) – एक जागतिक साथ

तुम्ही ऐकलाय का ‘ व्हेपींग ‘ हा शब्द? याच्यामुळे अमेरिकेमध्ये 68 मुलांचे मृत्यू झालेत हे माहीत आहे का?  या एका कृतीमुळे भविष्यात निरनिराळ्या आरोग्य समस्यांना मुलांना व तरुणांना सामोरे जावे लागू शकते याची तुम्हाला कल्पना आहे का?

कुमारवयीन मुलांच्या आणि तरुण-तरुणींच्या जगामधील हे एक सर्वसामान्य नाव आहे- व्हेपिंग . याला इ-सिगरेट्स असेही म्हणतात. गेल्या वर्षीपर्यंत मलाही व्हेपिंग हा शब्द माहीत नव्हता. 31 मे 2023 रोजी जागतिक तंबाखू विरोधी दिनाच्या दिवशी मी डॉ काकोडकर सरांचे या विषयावरील एक व्याख्यान ऐकले. तंबाखूच्या विविध रूपातील व्यसनांचा विळखा आपल्या तरुण पिढी व लहान मुलांवर कसा पडतोय हे ऐकल्यानंतर याविषयी आपल्याला नीटशी कल्पना नव्हती याचे मला वैमस्य वाटले.

व्हेपिंग म्हणजे नक्की काय ?

व्हेपिंग म्हणजे इलेक्ट्रॉनिक सिगारेट्स किंवा इतर इलेक्ट्रॉनिक निकोटीन वितरण प्रणाली (ENDS) चा वापर करून निकोटीनयुक्त वाफेचे सेवन करणे. या उपकरणांमध्ये एक द्रव (ई-लिक्विड) गरम करून वाफ तयार केली जाते, जी वापरकर्ते श्वासाद्वारे घेतात.

ज्यांना अस्थमा असतो ते त्यांचा औषध एका विशिष्ट यंत्राने घेतात ते तुम्ही बघितले आहे का त्यामध्ये त्यांचे औषध हे डायरेक्ट घशापर्यंत व फुफुसांपर्यंत पोहचवले जाते.

साधारण तशाच पद्धतीने छोटी यंत्रे वापरून निकोटीन युक्त द्रव पदार्थाची वाफ डायरेक्ट घशापर्यंत व फुफ्फुसांमध्ये पोहोचवली जाते.

ही जी END यंत्रे असतात ती दिसताना पेड ड्राईव्ह किंवा छोट्या डबी सारखी किंवा पेनासारखी अशी कोणत्याही रूपातली असू शकतात. बऱ्याचदा मुले याला ‘पेन हुक्का’ असेही म्हणतात.

सिगरेटला पर्याय म्हणून 2003 च्या आसपास ई-सिगरेटचा वापर सुरू झाला.  त्यावेळेला असे वाटले होते की सिगरेट सोडण्यासाठी या ई सिगरेट मदत करू शकतील. मात्र आता असे लक्षात आले आहे की असे घडत नाही. त्याचप्रमाणे याचा वापर तरुणाईमध्ये वाढताना दिसून येत आहे.

जागतिक आणि भारतीय आकडेवारी

जागतिक स्तरावर, विशेषतः अमेरिका आणि युरोपमध्ये, व्हेपिंगचा वापर तरुणांमध्ये मोठ्या प्रमाणात वाढला आहे. उदाहरणार्थ, 2024 मध्ये अमेरिकेत 7.8% हायस्कूल विद्यार्थ्यांनी व्हेपिंग केल्याचे नोंदवले गेले आहे.

भारतामध्येही, व्हेपिंगचा वापर वाढत आहे, विशेषतः महानगरांमध्ये. तथापि, याबाबतची अचूक आकडेवारी मिळणे कठीण आहे. कारण अशा सवयींच्या बाबत खरी उत्तरे मिळत नाहीत. तसेच 2019 पासून भारत सरकारने यावर कायदेशीर बंदी आणल्यामुळे हे कृत्य आता बेकायदेशीर आहे. त्यामुळे देखील याबाबत संपूर्ण माहिती मिळणे अवघड जाते.

तरीही ई प्लॅटफॉर्म / इंस्टाग्राम अशा ठिकाणी बरेच इनफ्लुएन्सर्स याच्या वापराचे प्रमोशन करताना आढळून येतात. तसेच ऑनलाइन मार्गाने ही उपकरणे तसेच ई फ्लुईड देखील मागवता येते. व्हेपिंग हे धूम्रपान पेक्षाही अधिक घातक आहे याची कल्पना नसल्याने कुमारवयीन व तरुण मुले मुली याला बळी पडत आहेत.

ग्लोबल युथ टोबॅको सर्वे 4 हा 2019 मध्ये पार पडला आणि त्यामध्ये  जवळजवळ 3% कुमारवयीन मुलांनी कधी ना कधी व्हेपिंग केल्याची कबुली दिली.

PFHI द्वारे केल्या गेलेल्या एका अभ्यासामध्ये जवळपास 66% तरुणांनी त्यांना इ सिगरेट्स माहित असल्याबाबत सांगितले आहे. त्यांना ही माहिती सोशल मीडिया वरून मिळाली होती.
अजून एका अभ्यासामध्ये जवळपास 50% उच्चशिक्षित तरुणांमध्ये धूमपानाची सवय होती, 23% तरुण व्हेपिंग करत होते तर 8% जणांना दोन्हीची सवय होती.

व्हेपिंगच्या वाढत्या प्रमाणाची कारणे

लोकांमध्ये आता धूम्रपानाबाबत व तंबाखूच्या वापराबाबत बरीच जनजागृती झालेली आहे. यामुळे कर्करोग होऊ शकतो याबाबतही कल्पना आहे. मात्र शुद्ध निकोटीन असणारे हे व्हेपिंग  सारखे मार्ग देखील आरोग्यासाठी हानिकारक आहेत याबाबत बरेच जण अनभिज्ञ असतात.

आकर्षक जाहिराती व प्रमोशन: अशावेळी तंबाखूजन्य उत्पादनांच्या उद्योगामार्फत इतर मार्गाने त्यांचा वापर सुरू ठेवण्यासाठी प्रत्यक्ष अप्रत्यक्ष प्रयत्न केले जात आहेत.

फॅशन आणि ट्रेंड: तरुणाईकडून व्हेपिंग करणे हे कुल समजले जाते.

फ्लेवर्सची विविधता: ई fluid मधील फळे, कँडी, मिंट इत्यादी स्वादांमुळे तरुणांना आकर्षित केले जाते. टिपिकल सिगरेट सारखा वास याला नसतो.  गोडसर वास असतो.

सुलभ उपलब्धता: ऑनलाइन आणि ऑफलाइन दोन्ही ठिकाणी व्हेपिंग उपकरणे सहज उपलब्ध आहेत. तसेच ही उपकरणे दिसताना अगदी साधी वाटत असल्याने लक्षातही येत नाही.

सामाजिक प्रभाव तसेच दबाव: मित्रमंडळींचा प्रभाव आणि सोशल मीडियावरील प्रचारामुळे व्हेपिंगची लोकप्रियता वाढली आहे. प्रत्येक जण याची सुरुवात मित्रांबरोबर किंवा मोठ्या भावंडांबरोबर झाल्याचे सांगतात.

धूम्रपानाच्या सुरक्षित पर्यायाची चुकीची धारणा: काही जण व्हेपिंगला धूम्रपानापेक्षा सुरक्षित मानतात, परंतु हे  खरे नाही. यामध्ये सिगरेट प्रमाणे इतर कर्करोगजन्य रसायने नसली तरी देखील यामध्ये निकोटीनचे प्रमाण हे अनेक सिगरेट्स इतके असल्याने याचे आरोग्यावरील दुष्परिणाम खूप जास्त असतात.

ENDS चे प्रकार
व्हेपिंग साठी वापरली जाणारी उपकरणे ही अनेक प्रकारची असतात. ती निरनिराळ्या आकाराची व रंगांची असू शकतात.

ई-सिगारेट्स: सामान्य सिगारेटसारखी दिसणारी उपकरणे.

व्हेप पेन: पेनसारखी दिसणारी, पुनर्भरणीय द्रवांसह वापरली जाणारी उपकरणे.

मॉड्स: मोठ्या बॅटरी आणि टँक असलेली, अधिक वाफ निर्माण करणारी उपकरणे.

यातील काही उपकरणे एकदा वापरून टाकून देण्यासारखी असतात तर काही पुन्हा पुन्हा वापरता येतात.

व्हेपिंगचे आरोग्यावर होणारे परिणाम
व्हेपिंग पुढील प्रकारे आरोग्यावर परिणाम करू शकते.

निकोटीनचे व्यसन: निकोटीन अत्यंत व्यसनकारक रसायन आहे आणि मेंदूच्या विकासावर परिणाम करू शकते. सिगरेटपेक्षा यातील निकोटीनचे प्रमाण हे अनेक पट जास्त असल्याने व्यसन लागण्याची शक्यता कित्येक पटीने वाढते तसेच परिणाम देखील अनेक पटीने वाढतात.

फुफ्फुसांचे आजार: व्हेपिंगमुळे फुफ्फुसांमध्ये सूज, इन्फ्लेमेशन आणि इतर गंभीर आजार होऊ शकतात. लेखाच्या सुरुवातीला उल्लेख केलेले मृत्यू याचा कारणाने झालेले होते . 2020 मध्ये अमेरिकेतील CDC ने EVALI याचे 2800 रुग्ण नोंदवले होते. EVALI म्हणजे e-cigarette or Vape-use Associated Lung Injury. त्या द्रावातील Vit E acetate या रसायनामुळे
द्रावातील 100% निकोटिन डायरेक्ट फुफ्फुसांमध्ये पोहोचत असल्याने त्यांना खूप जास्त इजा होते.

हृदयविकाराचा धोका: निकोटीनमुळे रक्तदाब वाढू शकतो, ज्यामुळे हृदयविकाराचा धोका वाढतो. तरुण वयामध्ये हृदयरोग किंवा हृदयरोगाने मृत्यू असेही याचे परिणाम दिसू शकतात.

मानसिक आरोग्यावर परिणाम: व्हेपिंगमुळे चिंता आणि नैराश्य वाढू शकते.

चुकीच्या मार्गाकडे वाटचाल: व्हेपिंग साठी लागणारे पैसे उभे करण्यासाठी कुमारवयीन मुलांकडून काही ना काही दुष्कृत्ये केली जाऊ शकतात.

पालकांसाठी टिप्स: मुलांमध्ये व्हेपिंगची चिन्हे ओळखणे

आपले मूल व्हेपिंग किंवा इतर काही व्यसन करते का हे ओळखणे तसे अवघड असते . मात्र व्हेपिंगचा वापर होत असल्यास पुढीलपैकी काही लक्षणे दिसू शकतात.

अचानक बदललेला वास: मुलांच्या कपड्यांवर किंवा श्वासात वेगवेगळ्या फ्लेवर्सचा वास येणे.

अप्रचलित उपकरणे: यूएसबी ड्राइव्हसारखी दिसणारी उपकरणे किंवा ई-लिक्विडच्या बाटल्या सापडणे.

वर्तनातील बदल: मूड स्विंग्स, चिडचिड, किंवा शाळेतील कामगिरी कमी होणे.

श्वसनसंस्थेचे आजार: वारंवार जाणवणारे श्वसनसंस्थेचे आजार तसेच औषधोपचाराने ही बरा न होणारा त्रास जाणवल्यास शंका घेता येते.

त्यांच्या मित्र-मैत्रिणींबाबत तसेच फावल्या वेळात ते काय करतात याविषयी तुम्ही माहिती घेऊ शकता.

आपल्या मुलांना व्हेपिंग पासून सुरक्षित ठेवण्यासाठी काय करता येईल?

सर्वप्रथम हे लक्षात ठेवा की तुम्ही मुलांना अमुक एक गोष्ट करू नको असे सांगितले की मग ते ती गोष्ट नक्की काय आहे हे पाहण्यासाठी करून बघू शकतात.

त्यामुळे याविषयी प्रत्यक्ष सूचना देण्याऐवजी जेव्हा शक्य असेल तेव्हा या विषयाबाबत सर्वांनी मिळून चर्चा करणे तसेच याच्या धोक्यांची कल्पना घेणे आवश्यक आहे.

चर्चा करताना उघडपणे व शांतपणे चर्चा करा.  जरी तुम्हाला ते याचा वापर करतात अशी शंका आली असेल तरी देखील त्याबद्दल राग राग न करता शिक्षा न देता शांतपणे परिस्थिती हाताळा.

व्हेपिंग तसेच इतर व्यसनांच्या होणाऱ्या आरोग्य विषयक दुष्परिणामांबाबत विविध डॉक्युमेंटरी /लेख वगैरे यांचा वापर करून माहिती देऊ शकता.

केवळ योग्य माहिती नसल्यामुळे देखील बरीच मुले याचा वापर करू शकतात. त्यामुळे विविध व्यसनांच्या दुष्परिणामाबबत चर्चेच्या माध्यमातून माहिती मिळायला हवी . अन्यथा नुसते लेक्चर देऊन मुले ऐकत नाहीत.

तुम्ही स्वतः देखील आपल्या  मुलांसमोर कोणत्याही प्रकारचे व्यसन करत नाही याची काळजी घ्या.

जर मुलांना कोणत्याही प्रकारे तंबाखूचा वापर करण्याची सवय लागलेली असेल तर त्याविषयी त्यांची समजूत काढून ती सवय मोडण्याबाबत,  व्यसनमुक्त होण्याबाबत त्यांना योग्य ते सहकार्य व सहाय्य मिळवून द्या.

नेटवर सर्च केल्यास व व्हेपिंग बाबत मुलांशी कसे बोलता येईल , त्याचप्रमाणे व्हेपिंग बंद करण्यासाठी मुलांना कशी मदत करता येईल यासाठी अनेक रिसोर्सेस उपलब्ध आहेत.

सध्या मानसिक अनारोग्याशी व विविध ताणतणावांशी आपली मुले झुंजत असतात आणि अशावेळी नकळत या तंबाखूच्या व्यसनाच्या आहारी ते जाऊ नये यासाठी सर्व पालकांना हे वेपिंग काय असते आणि हे कसे ओळखायचे व कसे टाळायचे याविषयी माहिती असायलाच हवी.  जेणेकरून गरज पडल्यास आपण त्याचा वापर करू शकू.