डायबिटीज म्हणजे काय?

डायबिटीज म्हणजे रक्तातील साखरेचे प्रमाण (ब्लड शुगर) नेहमीपेक्षा जास्त असणे. ही वाढलेली साखर शरीरात इतर अवयवांवर अनेक दुष्परिणाम करते.

समजावून घेण्यासाठी एक सोपं उदाहरण:

समजा तुमच्याकडे एक पाण्याने अर्धे भरलेले भांडं आहे आणि त्या भांड्यात तुम्ही साखरेचं पाणी ओतता. सुरुवातीला ते व्यवस्थित मिसळतं. पण जर तुम्ही खूप जास्त साखर टाकली, तर ती साखर मिसळू शकत नाही – आणि ती साखर तळाला साठायला लागते.

हेच आपल्या शरीरात होतं. जेव्हा आपण खाण्याच्या माध्यमातून जास्त साखर किंवा कार्बोहायड्रेट घेतो, आणि शरीरातील इन्सुलिन नावाचं हार्मोन त्याला व्यवस्थित नियंत्रित करू शकत नाही, तेव्हा ब्लड शुगर वाढते.

डायबिटीज का होतो?

इन्सुलिन कमी होणे – शरीरात अगदी कमी इन्सुलिन तयार होणं (Type 1 Diabetes)

इन्सुलिनचा योग्य उपयोग न होणे – शरीरात इन्सुलिन असलं तरीही पेशी त्यावर प्रतिसाद देत नाहीत (Type 2 Diabetes)

लठ्ठपणा, अनियमित जीवनशैली, कमी व्यायाम, सतत जास्त साखर-आधारित अन्नसेवन, तणाव – ही सगळी कारणे टाइप 2 डायबिटीजमध्ये महत्त्वाची असतात.

कशी होते?

1. अन्न पचनानंतर त्यातील साखर (ग्लुकोज) रक्तात मिसळते.

2. हृदय या रक्ताला शरीरभर पोहोचवतं.

3. शरीरातील पेशींना या साखरेचा उपयोग उर्जा (Energy) तयार करण्यासाठी करायचा असतो.

4. पण पेशींमध्ये ही साखर पोहोचवण्यासाठी आवश्यक असतं इन्सुलिन, जे शरीरात पॅन्क्रियास नावाचं अवयव तयार करतं.

5. जर इन्सुलिन योग्य प्रमाणात तयार होत नसेल किंवा शरीर त्याचा योग्य उपयोग करू शकत नसेल, तर रक्तातील साखर वाढत जाते आणि शरीरात डायबिटीज निर्माण होते.

हे ही वाचा : उच्च रक्तदाब (Hypertension) – कारणे, उपाय आणि आहार

डायबिटीजचे परिणाम

डोळ्यांवर परिणाम (Retinopathy)

मूत्रपिंड निकामी होण्याचा धोका (Nephropathy)

मज्जासंस्थेवर परिणाम (Neuropathy)

जखमा न भरून येणे

हृदयविकाराचा धोका

सतत लघवी होणे, तहान लागणे, थकवा जाणवणे

डायबिटीज टाळण्यासाठी काय करावे?

साखरेचं प्रमाण नियंत्रित ठेवणं

नियमित व्यायाम

पुरेशी झोप आणि तणाव व्यवस्थापन

फळं, भाज्या, फायबरयुक्त आहार घेणं

कार्बोहायड्रेटचं प्रमाण नियंत्रणात ठेवणं

वेळच्या वेळी रक्तातील साखर तपासणे

इन्सुलिन आणि डायबिटीज गोळ्यांमधला फरक

इन्सुलिन म्हणजे शरीरात नॅचरल तयार होणारे हार्मोन, पण जेव्हा शरीर इन्सुलिन तयारच करत नाही (जसं Type 1 Diabetes मध्ये) किंवा खूपच कमी प्रमाणात करतं, तेव्हा थेट इन्सुलिन इंजेक्शन द्यावं लागतं.

हे ही वाचा : इंटरमिटंट फास्टिंग: प्राचीन पद्धती ते आधुनिक ट्रेंड

इन्सुलिन इंजेक्शन म्हणजे थेट त्या हार्मोनचं पूरक रूप.

दुसरीकडे, डायबिटीज टॅबलेट्स (oral hypoglycaemic agents) या शरीराला इन्सुलिन तयार करायला प्रवृत्त करतात, किंवा शरीरातील पेशी इन्सुलिनला चांगला प्रतिसाद देतील अशा प्रकारे कार्य करतात. त्या इन्सुलिनचं काम थेट करत नाहीत, फक्त त्याची क्रिया सुधारतात.

कोणाला काय दिलं जातं आणि का?

1.Type 1 Diabetes: लहान वयात सुरू होते, पॅन्क्रियास इन्सुलिन तयार करत नाही. इथे इन्सुलिन इंजेक्शन आवश्यकच आहे. गोळ्या काम करत नाहीत.

2.Type 2 Diabetes: शरीर इन्सुलिन तयार करतं, पण पेशी त्याला प्रतिसाद देत नाहीत. सुरुवातीला गोळ्या दिल्या जातात जसे Metformin, पण नंतर जर नियंत्रण न राहिलं तर इन्सुलिनची गरज भासू शकते.

3.Gestational Diabetes (गर्भधारणेत होणारी साखर): काही स्त्रियांना प्रेग्नंसीदरम्यान होणारी डायबिटीज – काहीवेळा फक्त डाएट, काहीवेळा इन्सुलिन देतात.

खास माहिती

1.इन्सुलिन ही एक “प्रीझर्वेशन सेंसिटिव” औषधं आहे

इन्सुलिन योग्य तापमानात न ठेवल्यास त्याची गुणवत्ता कमी होते. बऱ्याचदा रुग्ण फ्रीजमध्ये चुकीच्या पद्धतीने साठवतात. त्यामुळे इन्सुलिनचा प्रभाव राहत नाही आणि साखर नियंत्रणात येत नाही – पण हे लक्षातच येत नाही.

2.साखर नियंत्रण “फक्त फास्टिंग ब्लड शुगर” वरून ठरवू नये

Post-prandial (जेवणानंतरची साखर), HbA1c (गेल्या 3 महिन्याचा साखरेचा कंट्रोल) हे सुद्धा पाहणं गरजेचं आहे. बरेचदा HbA1c 9+ असूनही पेशंट स्वतःला “ठीक आहे” समजतो.

3.इन्सुलिन घेतलेले रुग्ण अनेकदा स्वतःचं वजन वाढतंय म्हणून डोस चुकवतात

पण यामुळे शरीरावर दुष्परिणाम होतात – साखर अनियंत्रित राहते आणि हृदय, किडनीवर परिणाम होतो.

4.डायबिटिक न्यूरोपथी (तळपायाची आग, मुंग्या येणं) ही मोठ्या अडचणींची सुरुवात असते

साखर नियंत्रणात न ठेवल्यास ही लक्षणं वाढतात – त्यामुळे अनेकांना चालायला त्रास, गुडघ्यांची कमजोरी वाटते.

5.मेटफॉर्मिन गोळी आणि व्हिटॅमिन B12 ची कमतरता

Metformin घेतलेल्या अनेकांना B12 कमी होतं आणि त्याचा परिणाम मेंदू व मज्जासंस्थेवर होतो. हे फार कमी डॉक्टर सांगतात. B12 तपासणं आणि पूरक घेणं गरजेचं असतं.

इन्सुलिन घेणं म्हणजे “साखर कंट्रोल करू शकत नाही” असं नाही. उलट इन्सुलिन घेतलेल्या अनेक लोकांचा HbA1c खूप उत्तम असतो.

डायबिटीज ही एक ‘लाइफस्टाईल डिसऑर्डर’ आहे. योग्य सवयींनी ती नियंत्रणात ठेवता येते.

पुढील भागात काय वाचाल, खूप interesting topic, doctor never told me this .