पॉवरचेअरवरची विलपॉवरफुल गर्ल

ती नऊ वर्षांची असताना तिच्या पाठीवर बैलगाडी पडली आणि ती कायमची पॅराप्लेजिक झाली. म्हणजेच कमरेखालच्या तिच्या सगळ्या संवेदना गेल्या. नैसर्गिक विधी- मलमूत्रविसर्जनामागचं नियंत्रण कायमचं गेलं. पण आई वडील दोघेही शिक्षक असलेल्या घरातल्या या मुलीनं चौथी ते पदवीपर्यंतचं शिक्षण घरात बसून पूर्ण केलं. वयाची साधारण पहिली वीसेक वर्षं बत्तीस शिराळ्याच्या तिच्या घरी पुस्तकं, आईने रांधलेले उत्तमोत्तम पदार्थ आणि प्रेमाच्या माणसांच्या संगतीत काढली. पुढं एकटीनं जगून बघायचंय म्हणून या मुलीनं कोल्हापूर गाठलं, तिथं सात वर्षं ‘हेल्पर्स ऑफ द हँडिकॅप्ड’ या संस्थेत काढली आणि त्यानंतर ती स्वत:चं अवकाश जगत कलासक्त, सुंदर, मोकळं आयुष्य जगतेय. भरपूर वाचते, लिहिते, अनुवाद करते. एवढंच नाही तर तमिळ लेखिका सलमा यांच्या ‘मध्यरात्रीनंतरचे तास’ या सोनालीने अनुवादित केलेल्या पुस्तकाला साहित्य अकादमी पुरस्कार, तिच्या लेखन कार्याला महाराष्ट्र फाऊंडेशनचा पुरस्कारसुद्धा मिळालेला आहे. तुमच्या लक्षात आलंच असेल मी बोलतेय आपल्या भरभरून जगणाऱ्या, उत्तम लिहिणाऱ्या मैत्रिणीविषयी- सोनाली नवांगुळविषयी.

संस्थेत जीवन कौशल्यांशी हातमिळवणी

तर अवघ्या नवव्या वर्षी घडलेल्या अपघातानं सोनालीचं आयुष्य कायमचं बदललं. पण आतला उत्साहाचा झरा, लहान मुलागत असलेलं कुतुहुल हटलं नाही. घरी बसून अभ्यास करून तिने दहावीला 83 टक्के गुण मिळविले. नंतर बारावी आणि इंग्रजीचा पदवी अभ्यासक्रम सुद्धा उत्तम गुणांनी पूर्ण केला. शिक्षक असलेल्या तिच्या आईवडिलांनी तिला कायमच प्रोत्साहन दिलं. वयाच्या विसाव्या वर्षी मात्र आता आपलं आपण जगायला हवं हे सोनालीला प्रकर्षाने वाटायला लागलं आणि ‘हेल्पर्स ऑफ द हँडिकॅप्ड’ या कोल्हापूरच्या संस्थेत ती दाखल झाली. सोनाली तोपर्यंत व्हीलचेअरला सरावलेली नव्हती. तिथं गेल्यावर इतक्या संख्येने अपंग सदस्य पाहून अपंगत्व तिच्या अंगावर आलं! आधी घरात कोडकौतुक करणारी, परीक्षेला उचलून नेणारी आपुलकीची माणसं होती. इथं मात्र रोज व्हीलचेअर वापरणं शिकण्यापासून ते संस्थेच्या कारभारासाठी पत्रलेखन करणं, पत्रकार परिषदा घेणं, अपंगांच्या हक्कांबद्दल बोलणं या सगळ्यासोबत बाथरूम साफ करणं, बेडशीटं बदलणं अशी रोजच्या जगण्यातली जीवनकौशल्यं ती शिकली. सोनालीने पटापट सगळी कौशल्यं आत्मसात केली आणि सात वर्षं ती त्या संस्थेतला एक महत्त्वाचा हिस्सा बनून राहिली.

हे ही वाचा : बंद डोळ्यांनी पाहिलेली स्वप्नं साकारताना!!

स्वतःच्या स्वतंत्र घरात राहण्याचा धाडसी निर्णय

पण संस्थेत राहत असताना वैयक्तिक प्रगती, वैचारिक विकास, खाजगी जीवन, स्वतंत्र लेखन वाचन याला काही स्कोपच नसल्याची जाणीव तिला हळूहळू व्हायला लागली. आणि तिने संस्था सोडून कोल्हापुरातच स्वतंत्र, वेगळं घर घेऊन आपलं खाजगी आयुष्य जगण्याचा धाडसी निर्णय घेतला. याबद्दल बोलताना सोनाली म्हणते, “ हे अजिबात सोपं नव्हतं. माझ्या पालकांना, माझ्या हितचिंतकांना हे पचवणं अवघड जात होतं की आधी घराबाहेर पडायचं म्हणून ही मुलगी एनजीओत आली. तिथं स्वत:चं स्थान निर्माण केलं आणि आता पुन्हा स्वतंत्र राहायचं म्हणत चक्क शून्यापासून सुरूवात करायचीय म्हणतेय? कसं जमणार, कसं निभावणार?  तेव्हा मला त्यांचाही थोडा राग येत होता पण आज त्यांच्या काळजीचं कारण रास्त वाटतंय. मुळात माझा विचार हा होता की आपण नेहमी म्हणतो अपंगांनी मुख्य प्रवाहात यायला हवं, मुख्य प्रवाहाने त्यांना सामावून घ्यायला हवं. पण आपण कुठे जातोय मुख्य प्रवाहात? आपण आपलं संस्थेत चार भिंतीत सुरक्षित (?), आपल्यासारख्याच अपंगासोबत एक रूटीन आयुष्य जगतोय. जगून बघूयात ना सामान्य माणसासारखं, पेलून पाहूयात ना ती आव्हानं!! असं म्हणत मी बाहेर पडले. आणि मला कधीच कोणाचा प्रेरणास्रोत वगैरे बनायचं नव्हतं. सारखं सारखं उदात्त, गोड गोड दिसणारं सामाजिक आयुष्य is not my cup of Tea हे माझ्या लक्षात आलं होतं. मला साधं खाजगी, उत्तम कलास्वादाने भरलेलं, हवं ते करण्याची मुभा देणारं, जगण्यातल्या सुंदर बाबींना स्पर्श करणारं खाजगी आयुष्य जगायचं होतं. यासाठी मी माझ्या आईवडिलांना एक पत्रही लिहिलं होतं की आत्तापर्यंत विश्वास टाकलात तसा अजून माझ्यावर विश्वास टाका, मला दोनेक वर्षं द्या मला माझी वाट सापडेल.”

व्हीलचेअर फ्रेण्डली घर

आणि सोनालीच्या आई वडिलांनी तिच्यावर विश्वास टाकला. सोनालीला त्यांनी एक घरही घेऊन दिलं, सोनालीने ते घर व्हीलचेअर फ्रेंडली बनवण्यासाठी आवश्यक ते बदल करून घेतले. या घरात ती आणि तिची अपुरी उंची हे अपंगपण असलेली (Dwarf) सोबती मंदा दोघी राहतात. सोनालीच्या उंचीच्या अनुषंगाने स्वयंपाकाच्या ओट्याची उंची, उंबऱ्याचा अडथळा नसलेले, कमोडवर सहज शिफ्ट होता येणारे घर तिने बनवले. हे घर सोनालीने उत्तम सौंदर्यदृष्टीने सजवले आहे, तिथं भरपूर पुस्तकं आहेत, सुंदर चित्रं आणि फोटोग्राफ्स आहेत, सोनालीच्या हातच्या सणसणीत फोडण्या आणि साधे सात्त्विक पदार्थ आहेत आणि आपुलकीने, हसायला खिदळायला येणाऱ्या दोस्तलोकांनी घराला घरपण आलंय.

हे ही वाचा : सोनावणे चाळ ते इंग्लंड व्हाया व्हीलचेअर!

लेखनात सापडली करिअरची वाट

कोल्हापुरात आपल्या घरी राहायला आल्यापासून सोनालीने वाचन- लिखाणाचा झपाटा लावला. स्वतंत्र राहण्याच्या तिच्या आतल्या हाकेची जाणीव करून देणाऱ्या दिवंगत लेखिका कविता महाजन यांचं नाव सोनाली पुन्हापुन्हा घेते. सोनालीला पहिलं मोठं काम दिलं ते भारताचे ब्रेल मॅन स्वागत थोरात यांनी- अंधांसाठीचं पाक्षिक असलेल्या ‘स्पर्शज्ञान’ अंकाची सोनाली 2008 सालापासून उपसंपादक म्हणून काम पाहतेय.

सोनालीने सकाळ, महाराष्ट्र टाईम्स यासह वेगवेगळ्या लोकप्रिय वृत्तपत्रात, मासिकांत, दिवाळी अंकात अनेक लेख लिहिले, सदरं चालवली. तिचे लिखाणाचे विषयही वैविध्यपूर्ण कधी समुद्रातल्या डॉल्फिन माशांची संख्या कमी होण्याबद्दल, कधी ऑलिव्ह रिडले कासवांच्या जपणुकीबद्दल वेळास गाव करत असलेल्या कामाबद्दल, कधी जगावेगळं काम करणाऱ्या व्यक्तींच्या मुलाखती- लेख, कधी सामाजिक – राजकीय भानाबद्दल, कधी अपंगांच्या अतिशय दुर्लक्षित अश्या लैंगिकतेविषयी! प्रत्येक गोष्टीचा नीट अभ्यास करून, अनेकांशी बोलून ती लेखन करत असते. सोनालीला जगभरातले चित्रपट पाहायलाही अतिशय आवडतात, कोल्हापुरातल्या फिल्म फेस्टिव्हलची ती एक हक्काची प्रेक्षक असते, आपल्या विचारांच्या कक्षा रूंदावायला चित्रपट मदत करतात, असे तिला वाटते.

कविता महाजनांचा विश्वास आणि अनुवादाच्या क्षेत्रात प्रवेश

कविता महाजनांच्या आग्रहाने सोनाली अनुवादाच्या प्रदेशात उतरली. सोनाली सांगते, “ भारतीय लेखिका नावाचा मोठा- महत्त्वाकांक्षी प्रकल्प होता कविता महाजनांचा. त्यातलं तमिळ लेखिका सलमा यांचं अतिशय ताकदीचं सर्वात मोठ्ठं 578 पानांचं पुस्तक तू अनुवादित करशील का? असं मला कविताताईने विचारलं. आधीच तीन जणांकडून पुस्तक परत आलेलं आहे, पुस्तक ठरलेल्या वेळेत आणि त्यातला आशय कायम ठेवून मराठीत आणणं ही सोप्पी गोष्ट नव्हती. पण ‘तूच हे चांगल्याप्रकारे करू शकशील’ हा कविताताईचा माझ्यावरचा विश्वास ही माझ्यासाठी फार अप्रुपाची गोष्ट होती. ‘मध्यरात्रीनंतरचे तास’ ही अनुवादित कादंबरीचा पहिला खर्डा जेव्हा मी कविताताईच्या हातात ठेवला तेव्हा तिनं तिच्या स्वभावाच्या विरूद्ध जात, ‘अतिशय चांगला अनुवाद केला आहेस’ अश्या अर्थाने मला जोरदार शाबासकी दिली. या कादंबरीने मला वैयक्तिकही खूप काही शिकवलेलं आहे.

साहित्य अकादमीचा पुरस्कार

‘मध्यरात्रीनंतरचे तास’ला अनुवादासाठी साहित्य अकादमी पुरस्कार 2021 साली मिळाला. तेव्हा सुद्धा पहिल्या फोनच्या वेळी माझा माझ्यावर विश्वास बसत नव्हता. साहित्य अकादमी पुरस्कार आणि आपल्याला!? बापरे फारच मोठी गोष्ट. पण जीव ओतून केलेली कामं चमत्कार घडवतात तसं हे झालं आणि आयुष्यभर मी ज्या शाळा- कॉलेजात शिकायला जाऊ शकत नव्हते, तिथं शिकविणारे प्राध्यापक इतकंच नाही तर शिवाजी विद्यापीठाचे कुलगुरू स्वत: माझ्या घरी माझ्या भेटीला आले. हे लेखणीच्या ताकदीनेच घडवलं आणि तो सन्मान एक अपंग व्यक्ती म्हणून नव्हे तर एक सशक्त अनुवादक म्हणून होता, जी माझ्यासाठी लाखमोलाची ओळख आहे.”

हे ही वाचा : अंधश्रद्धेच्या जटांना कात्री लावणाऱ्या नंदिनी जाधव!

सतत कामात गर्क आणि आरोग्याकडं दुर्लक्ष

सोनाली नवांगुळची आजपर्यंत सुमारे चौदा अनुवादित आणि काही स्वलिखित पुस्तकं प्रकाशित झाली आहे. त्यातली उल्लेखनीय पुस्तकं म्हणजे ऑस्कर पिस्टोरिअस या धावपटूचे आत्मकथन—ड्रीमरनरचा मराठी अनुवाद , गिफ्ट ऑफ अँगर आणि लिगसी ऑफ लव्ह या डॉ. अरूण गांधींच्या पुस्तकांचा अनुवाद, नर्मदा बचाव आंदोलनाचा बुलंद आवाज- मेधा पाटकर हे चरित्रवजा पुस्तक, जॉयस्टिक हे कुमारकथांचे पुस्तक या शिवाय प्रथम बुक्सच्या इ बुक्ससाठी आणि इतरही काही अनुवाद तिने केलेले आहेत. अर्थात हे सगळं करणं सोप्पं नसतं, ती सांगते, “मला कॅथेटर लागलेला आहे. पण एकदा काम करताना कामात इतकी अडकलेय की माझी युरिन किती पास झालेय हेच लक्षात येईना, पाठ प्रचंड दुखायला लागलं. ताबडतोब दवाखान्यात न्यावं लागलं, वेदना इतक्या होत्या की अक्षरश: श्वास घ्यायला त्रास व्हायला लागला. तीन चार तासांच्या तपासणीनंतर माझे डॉक्टर आले आणि त्यांना कळलं की कॅथेटर ब्लॉक झाल्याने युरिन ब्लॉक झाली होती आणि युरिन बाहेर न पडू शकल्याने किडन्यांवर ताण येऊन आठ दिवस दवाखान्यात ॲडमिट राहावं लागलं. हे करताना माझे कामाचे किती मोलाचे तास जातात, त्याची मोजदाद नाही. पण हे स्वीकारून मी जगतेय.”

अपंगांबद्दलचे स्टिरिओटाईप्स मोडायला हवेत

अर्थात हे सगळं वाचून ऐकून तिच्याबद्दल अरेरे, बिचारी म्हणावं, कणव दाटावी असं तिला मुळीच वाटत नाही. खोटी सहानुभूती- कणव दाखवणाऱ्यांना किंवा तिला सन्मानित करून शेखी मिरवू पाहणाऱ्यांना ती तिथल्यातिथे सरळ करते. सोनाली सांगते, “अपंग म्हणजे बिचारा, त्यांना मदतीचा हात द्यायला हवा किंवा अपंग म्हणजे त्यांचा गळा गोडच असणार, पेटी किंवा सांगितिक वाद्यं छानच वाजवणार किंवा पायाखालच्या संवेदना गेल्या आहेत तर बाकी शरीरात अतिशय ताकद असणार, किंवा त्यांचा सिक्स्थ सेन्स चांगला असतो, शिवाय आपण त्यांच्यावर दया दाखवायला हवी. हे स्टिरिओटाईप्स मोडणं मला फार महत्त्वाचं वाटतं. सगळेच अपंग लोक काही गात्या गळ्याचे नसतात, त्यांना आयुष्यभराची वेदना मागे लागलेली असते, पण त्या पलीकडेही त्यांचं आयुष्य असतं ते फक्त तुमच्या सहानुभूतीवर अवलंबून तर मुळीच नसतात. त्यांना डिग्निटीचं आयुष्य जगायचं असतं, सारखा मदतीचा हात नको असतो, उलट ते ही सामान्यांना किती तरी वेळा मदत करतच असतात, पण ती कायम दृष्टीआड टाकली जाते.

दिव्यांग सारखा प्राक्तनाशी, दैववादाशी जोडल्या जाणाऱ्या शब्दाचा मी निषेध करते, कारण हा शब्द अपंगांचं माणूस असणं नाकारतो. अपंगांना सर्वसामान्यांसारखं हसतं- खेळतं, कधी आनंदी तर कधी नाराज, दु:खी होणारं, सगळीकडे Accessible सुविधा असलेलं आयुष्य जगता यावं असं मला वाटतं, माझ्या दृष्टीने मी तो प्रयत्न करतेय.