बंद डोळ्यांनी पाहिलेली स्वप्नं साकारताना!!

बुद्धीबळ, ॲथलेटिक्स, स्विमिंग, गोल बॉल, ज्युदो, गिर्यारोहण, झिप लाईन व्हॅली क्रॉसिंग हे सगळं करू शकणाऱ्या सुमारे 55 वर्षांच्या महिलेला तुम्ही काय म्हणाल?- वंडर वुमन!? बरं कर्तुत्त्व इतक्यातच संपत नाहीए तर त्यांना साहसी खेळांसाठी महाराष्ट्र शासनाचा शिवछत्रपती पुरस्कार, भारत सरकारतर्फे दोनदा राष्ट्रपती पुरस्कार आणि इतर अनेक मानाचे पुरस्कार मिळालेले आहेत. अंध, दिव्यांग मुलांना खेळाच्या क्षेत्रात करिअर करता यावे म्हणून त्यांनी बांद्रा, मुंबई येथे ऑल इंडिया अंध स्त्री हित असोसिएशन या स्वयंसेवी संस्थेची स्थापना करून, अनेकांना खेळासाठी मार्गदर्शन केलं आहे. आणि सगळ्यात महत्त्वाची गोष्ट सांगायची राहिलीच हे सगळं करणारी कर्तुत्त्वशलाका स्वत: 100 टक्के अंध आहे. त्यांचं नाव आहे पूर्वाश्रमीच्या रत्नप्रभा मनमोहन नाईक आणि आत्ताच्या श्रीमती नेहा नलिन पावसकर.

कुडाच्या झोपडीतलं बालपण 

अचाट कामगिरी करणाऱ्या नेहा पावसकर यांची आयुष्याची कहाणीही तितक्याच चढउतारांनी भरलेली आहे. नेहा यांचे वडील बेस्ट मध्ये ड्रायव्हर म्हणून कामाला, आई गृहिणी. रत्नप्रभा यांच्यासह चार बहिणी आणि एक भाऊ. बेताची आर्थिक परिस्थिती असलेलं हे कुटुंब विलेपार्ल्यात कुडाच्या घरात राहायचं. वडील दिवसभर बेस्टमध्ये नोकरी करून संध्याकाळी टॅक्सी चालवून कुटुंबाला जास्तीतजास्त पैसे कसे पुरवता येतील ते पाहायचे. आई वडील दोघांनीही कधी मुलगी म्हणून वेगळी वागणूक दिली नाही. मुलींना चांगलं शिक्षण द्यायचं हे वडिलांनी ठरवलंच होतं. रत्नप्रभाताई या सगळ्यात मोठ्या, प्रार्थना समाजच्या शाळेत त्या आणि बहिणी शिकायला जायच्या. पहिलीत त्यांनी छान अभ्यास केला, उंची जास्त असल्याने शेवटच्या बेंचवर बसायच्या. सगळं काही दिसायचं, पण दुसरीत गेल्यानंतर वयाच्या सातव्या आठव्या वर्षी वर्ग बदलला आणि रत्नप्रभा यांना काहीच दिसेनासं झालं. मग बाईंनी पहिल्या बेंचवर बसवलं, वही पुस्तक अगदी डोळ्याला लावून त्या अभ्यास करायच्या. पालकांना आधी वाटलं ही मुलगी नाटकंच करतेय, अभ्यासाचा कंटाळा म्हणून. आधी त्यांनी रागावलं, धमकावलं पण जेव्हा हिला खरंच दिसत नाहीए असं कळलं तेव्हा तेही घाबरून गेले. 

डोळ्यांचा दुर्मिळ आजार

शाळेतल्या शिक्षकांच्या सल्ल्याने रत्नप्रभाला दवाखान्यात न्यायचे ठरवले. नानावटी, कूपर अशी मुंबईतली नावाजलेली अनेक हॉस्पिटल्स पालथी घातली. पण गुण काही येईना. शेवटी जे जे हॉस्पिटलमध्ये रत्नप्रभाला का दिसत नाहीए, याचं निदान झालं. ते कारण होतं- Macular Degeneration, याशिवाय Retina Pigmentosa लाखांत एखाद्या व्यक्तीला होणारा हे दुर्मिळ आजार, यात आधी माणसाला दिसतं. पण हळूहळू कमी दिसायला लागून वयाच्या एका टप्प्यावर पूर्ण अंधत्व येतं. यावर कोणताही उपाय नसतो. रत्नप्रभा आणि कुटुंबाने हे वास्तव स्वीकारलं. दुर्दैव म्हणजे रत्नप्रभाताईंच्या अजून एका बहिणीलाही असाच दृष्टिदोष निघाला. या सगळ्यात रत्नप्रभाने शिक्षण मात्र चालूच ठेवलं, त्या सांगतात, “घरात मी सगळ्यात मोठी, माझ्या पाठीवर तीन बहिणी झाल्या आणि मग भाऊ. त्यात मला दिसेनासे झाले, माझ्यापाठोपाठ बहिणीला- तृप्तीलाही दृष्टिदोष आला. काही वेळेला घरगुती कार्यक्रमात जमलेले नातेवाईक बोलून जात- ही कमनशिबी, नष्टर आहे, हिच्या पाठीवर मुलीच झाल्या, शिवाय दिसतही नाही. त्या काळी मनाला खूप लागायचे त्यांचे शब्द. पण मी आयुष्यात काही तरी चांगलं करून दाखवायचं, आई वडिलांचा मान वाढवायचा हे फार लहानपणीच ठरवलं होतं. त्यामुळे मला दिसण्यात खूप अडचणी असून 56 टक्के गुणांसह दहावी पास झाले.”

नॅशनल असोसिएशन फॉर ब्लाईंडमुळे शिक्षण आणि खेळाचे दार उघडले

दहावी झाल्यावर तर त्यांची दृष्टी पूर्णच गेली. अतिशय खेळकर, खोडकर असणाऱ्या या मुलीला – हिला दिसत नाही या कारणाखाली शाळेत संगातखुर्ची सोडलं तर दुसऱ्या कोणत्याच खेळात घ्यायचे नाहीत. दहावी झाल्यावर रत्नप्रभाने स्वत:च्या पायावर उभे राहायचे ठरवले. यातूनच जुहू तारा रोडवरच्या बर्शन गॅस एजन्सीत रत्नप्रभा यांना पहिली नोकरी लागली. गॅस सिलेंडरचा लोकांचा नंबर लावून घ्यायचा आणि कर्मचाऱ्यांना कळवायचं असं त्यांचं काम. याच दरम्यान कंपनीतल्या थोरात नावाच्या कर्मचाऱ्यांनी नॅशनल असोसिएशन फॉर ब्लाईंड या संस्थेशी रत्नप्रभाची ओळख करून दिली. तू चांगली शिकलेली आहेस, तिथं जा, आणखी खूप काही शिकायला मिळेल, हे कळल्यावर रत्नप्रभा आणि त्यांची बहीण वरळीच्या NAB मध्ये गेल्या. तिथं त्यांना आधी जेजेला पाठवून शंभर टक्के अंध असल्याचं सरकारी सर्टिफिकेट त्यांना मिळवून दिलं गेलं. चारूदत्त जाधव आणि रवींद्र भोईर नावाचे प्रशिक्षक तेव्हा नॅबमध्ये होते, त्यांनी आधी या बहिणींचा बेसिक कोर्स करून घेतला. ज्यात अंध व्यक्तींना पांढऱ्या काठीसह चालण्याचे, रस्ता ओलांडण्याचे प्रशिक्षण, ब्रेल लिपी, स्वत:चा स्वयंपाक कसा करावा अश्या अनेक गोष्टी शिकवल्या गेल्या. तिथं हस्तकला आणि खेळही शिकवले जायचे. शाळेत खेळता न आलेले सगळे खेळ रत्नप्रभा इथं खेळायला लागल्या. इथंच त्या बुद्धीबळ शिकल्या. इथंच त्यांना लक्षात आलं की अनेक अंध असलेले लोक एम ए, पीएचडी वगैरे उच्चशिक्षण पण घेतात. आपणही हे करायलाच हवं, शिकण्याचं ध्येय तर त्यांचं होतंच, बाहेरून फॉर्म भरून रत्नप्रभा यांनी बारावीची परीक्षा दिली. पुढे समाजशास्त्रात बीए सुद्धा केलं.   

ट्रेकिंगला सुरुवात आणि वडिलांचा अभिमान

हे सगळं करताना त्या छोट्या मोठ्या नोकऱ्या करून पैसे कमावत तर होत्याच पण मुख्य म्हणजे क्रीडाप्रकारात चांगल्याच रमल्या होत्या. बुद्धीबळ खेळण्यासाठी त्या आणि बहीण तृप्ती करीरोडच्या त्रिवेणी संगम स्कूलवर जायच्या. पोहण्याची नियमित प्रॅक्टिस करायच्या. ॲथलेटिक्स, ज्युडो, गोल बॉल, स्विमिंग, बुद्धिबळ सगळ्या प्रकारच्या स्पर्धात त्या भाग घेऊ लागल्या. स्पर्धांसाठीचे महागडे शूज त्यांच्याकडे नसायचे, त्याकाळी मुलींनी शर्ट पॅंट घालायची पद्धत नव्हती. त्यामुळे ते पण जवळ राहणाऱ्या चाळीतल्या दादांचे, शेजाऱ्यांचे वगैरे कपडे वापरून त्या स्पर्धा खेळायच्या आणि जिंकून यायच्या. या करीरोडच्या परिसरात बँकांमध्ये काम करणारे काही उत्साही तरूण या अंध विद्यार्थ्यांच्या मदतीला यायचे. खेळण्यात, पेपर लिहिण्यात रायटर्स म्हणून, अभ्यासाची पुस्तके वाचून द्यायला मदत करायचे. या मुलांचा ‘धमाल ट्रेकर्स’ नावाचा ग्रुप होता. ते अंध मुलांनाही ट्रेकिंगला घेऊन जायचे, रत्नप्रभाताईंचा सगळ्या गोष्टीतला उत्साह बघून त्यांनीही ट्रेकिंगला यावं असा आग्रह या मित्रांनी केला. बँकेतली एखादी मुलगी आणि सोबत रत्नप्रभा अश्या एकमेकींच्या जोडीला फक्त दोघी- तिघी जणी आणि बाकी डोळस आणि अंध मुले असे सगळे जण दर शनिवार रविवारी ट्रेकिंगला जायचे. पुणे, नाशिक, रत्नागिरी असे महाराष्ट्रातले सगळे महत्त्वाचे किल्ले रत्नप्रभाताईंनी पादाक्रांत केलेले आहेत. हे सगळं करताना घरी यायला उशीर व्हायचा, मुलांसारखे कपडे घालावे लागायचे, हे सगळं बघून चाळीतली लोक नावं ठेवायची, वडिलांकडे चुगल्या करायची. पण वडिलांनी कधीही अविश्वास दाखवला नाही किंवा कोणताही खेळ, शिक्षण काहीही थांबवलं नाही, उलट कुणी छेड काढली तर माझ्या मुली त्याला चांगलाच धडा शिकवतील, स्वत: पोलीस स्टेशनला घेऊन जातील असा विश्वास वडिलांनी टाकल्यावर जगातल्या कुठल्याच गोष्टीला घाबरायचं नाही, हे रत्नप्रभाताईंनी ठरवलं. 

अंध मुलींच्या पहिल्या ट्रेक ग्रुप लीडर, राष्टपतींकडून कौतुक 

या दरम्यान त्यांनी टेलिफोन ऑपरेटर कोर्स, हॅम रेडिओ ऑपरेटर कोर्स, एमएससीआयटी असे अनेक कोर्स केले. 14 मे 1991 साली सेल्स टॅक्स ऑफिसमध्ये (सध्याचे जीएसटी) टेलिफोन ऑपरेटर म्हणून त्या नोकरीला लागल्या. यादरम्यान त्यांनी त्यांचा खेळ आणि ट्रेकिंग हे दोन्ही आणखी मनापासून करायला सुरूवात केली. ब्लाईंड ग्रुज्युएट फोरमचा तर्फे दार्जिलिंगमध्ये बेसिक अडव्हेंचर कोर्स दरवर्षी घेतला जायचा, पण दरवर्षी त्यात फक्त मुलग्यांनाच संधी मिळायची. तुम्ही मुलींसाठी हा कोर्स घ्या, असा आग्रहच रत्नप्रभाताईंनी धरला. मुलींना पाळी येते, मुली नाजूक असतात, पालक कटकट करतात म्हणून मुलींची टीम न्यायला नको असं इतरांचं म्हणणं होतं. त्यावेळी, “टीम लीडर म्हणून मी येते पण भारतभरातून आपण अंध मुलींना गिर्यारोहणातली अडव्हेंचर्स शिकवूयात” असा आग्रह धरून देशभरातल्या 15 मुलींची टीम दार्जिलिंगला नेली. खडतर प्रशिक्षण पूर्ण करत तेव्हाचे राष्ट्रपती आर. वेंकटरमन या अंध मुलींचे आणि त्यांची टीम लीडर असलेल्या रत्नप्रभा नाईक यांचे कौतुक करायला आले होते. 

17220 फूट उंच चढाईची लिम्का बुक ऑफ रेकॉर्डमध्ये नोंद

यानंतर लिम्का बुक ऑफ वर्ल्ड रेकॉर्डमध्ये गेलेले त्यांचे दुसरे मोठे एक्सपिडिशन म्हणजे यंग झिंगारो ट्रेकर्ससोबत केलेले 1992 सालचे हिमालयातील क्षितीधर हे 17220 फूट उंच असलेले शिखर सर करण्याची कामगिरी. तेव्हा 54 जणांच्या टीममध्ये सात अंध मुलगे, तीन अंध मुली, एक मूकबधीर आणि बाकी सर्व डोळस सदस्य होते. अतिशय अवघड असलेल्या या ट्रेकमध्ये ऑक्सिजन लेव्हल कमी झाल्याने त्रास होत असूनसुद्धा त्यांनी शिखर सर केलं होतं. खाली उतरताना कमरेचा पट्टा नीट अडकवला न गेल्याने रत्नप्रभा नाईक 300 फूट खोल दरीत कोसळणार होत्या. त्या बर्फाच्या भिंतीवर अनेक फूट घासल्या गेल्या, श्रीधर दळवी या टीम लीडरने पुढे येत त्यांचा जीव वाचवला होता. अंध व्यक्तींनी केलेल्या या कामगिरीची नोंद 1994 साली लिम्का बुक ऑफ वर्ल्ड रेकॉर्डमध्ये झाली. 

साहसी खेळ खेळणाऱ्या भारतातल्या पहिल्या अंध व्यक्ती

या साहसाची नोंद तर लिम्का बुकमध्ये झाली पण ट्रेकिंग करताना झालेल्या त्रासामुळे पुढची दोन वर्षं रत्नप्रभाताईंच्या छातीत आणि पोटात पाणी झालं होतं, अन्न जात नव्हतं, काम करवत नव्हतं, डिप्रेशन आलं होतं. पण नायर हॉस्पिटलमधल्या उपचारांनी त्यांना बरं वाटलं. पुढे त्यांचं नलिन पावसकर या सार्वजनिक बांधकाम खात्यात कार्यरत असलेल्या डोळस आणि समजूतदार तरूणाशी लग्न झालं आणि त्या बनल्या नेहा नलिन पावसकर. लग्न झाल्यावर सुरूवाती सुरूवातीला हिला त्रास होऊ नये, दुखापत होऊ नये म्हणून फार धाडसी खेळ खेळू नयेत असं सासरच्यांचं म्हणणं होतं, पण नेहाताईंचे पाणी काही वेगळंच होतं. त्या घरात एका जागी स्थिर बसणाऱ्या नव्हत्या. लग्नानंतरही त्या सर्व प्रकारचे खेळ खेळत होत्या. बुद्धिबळाच्या टुर्नामेंटसाठी त्या लंडनलाही जाऊन आल्या. या शिवाय पिनॅकल ते ड्यूक्स नोज, लोणावळा 800 फूट खोल दरीत 26 जानेवारी 2014 रोजी हायटेक अडव्हेंचर्सच्या माध्यमातून त्यांनी झिप लाईन व्हॅली क्रॉसिंग केलं. तर 24 जानेवारी 2016 रोजी अत्यंत दुर्गम मानला जाणारा हरिश्चंद्रगडाचा 1200 फूट उंचीचा कोकणकडा त्या टायरोलियन ट्रॅव्हर्स तंत्राने त्यांनी हायटेक अडव्हेंचर्सच्या माध्यमातून सर केला. याचीही नोंद लिम्का बुक ऑफ वर्ल्ड रेकॉर्डमध्ये झालीये. हे सर्व साहसी खेळ खेळणाऱ्या त्या भारतातील पहिली अंध महिला खेळाडू आहेत. 

दोन राष्ट्रपती पुरस्कार मिळूनही नोकरीत पदोन्नती नाही

या दरम्यान त्यांच्या पतींचा, त्यांचा स्वत:चा असे दोन मोठे अपघात आयुष्यात घडले. वैवाहिक आयुष्यात त्यांनी एक मुलगा दत्तक घेतला. शिवछत्रपती पुरस्कार, जीएसटी कार्यालयातील टेलिफोन ऑपरेटरच्या कामाबद्दल सर्वोत्कृष्ट कर्मचारी म्हणून राष्ट्रपती पुरस्कार, पुन्हा 2021 साली रोल मॉडेल म्हणून राष्ट्रपती पुरस्कार यासह अनेक पुरस्कार नेहा पावसकर यांना मिळालेले आहेत.  23 नोव्हेंबर 2003 साली अंध आणि दिव्यांग खेळाडूंना मार्गदर्शन करण्यासाठी त्यांनी पतींच्या सहकार्याने AIASHA या संस्थेची स्थापना केलेली आहे. अनेक अंध आणि दिव्यांग महिला व पुरूष खेळाडू त्यांच्या मार्गदर्शनात प्रगती करत आहेत. नुकतेच त्यांच्या पूर्ण अंध असलेल्या अजय ललवानी आणि सागर बोडके (अंशत: अंध ) या त्यांच्या विद्यार्थ्यांनी नऊ दिवसांत काश्मीर ते कन्याकुमारी यात्रा पूर्ण केलेली आहे. सध्या नेहा पावसकर यांनी खेळणे थांबवले असून त्या प्रशिक्षक म्हणून मार्गदर्शन करत आहेत. आपल्या या क्रीडाक्षेत्रातल्या यशासाठी वडील- मनमोहन नाईक, पती नलिन पावसकर आणि वेळोवेळी मार्गदर्शन करणाऱ्या, प्रोत्साहन देणाऱ्या संस्था आणि मित्रमंडळ यांचे ते आभार मानतात. मात्र राष्ट्रपती पुरस्कार मिळूनही गेल्या 34 वर्षांत त्यांच्या जीएसटी ऑफिसने नियमानुसार पदोन्नती न दिल्याची खंतही नेहा पावसकर व्यक्त करतात.