आपण ‘मेनोपॉज’ (Menopause) हा शब्द अनेकदा ऐकतो, विशेषतः स्त्रियांमधील वयानुसार येणाऱ्या हार्मोनल बदलांना मेनोपॉज म्हणतात. पण ‘एंड्रोपॉज’ (Andropause) हा शब्द तुम्ही ऐकला आहे का? पुरुषांमधील वयानुसार येणाऱ्या त्रासदायक हार्मोनल बदलांना ‘एंड्रोपॉज’ असे म्हणतात.
याबाबत समाजात अनेक गैरसमज आणि अपुरी माहिती आहे. या लेखात आपण एंड्रोपॉज म्हणजे काय, त्याची लक्षणे, परिणाम, उपचार, मेनोपॉजपेक्षा हा वेगळा कसा आणि काळजी कशी घ्यावी याबद्दल सविस्तर माहिती घेऊया.
एंड्रोपॉज म्हणजे काय?
एंड्रोपॉज हा शब्द पुरुषांमधील वयानुसार येणाऱ्या हार्मोनल बदलांसाठी वापरला जातो. वयोमानानुसार किंवा काही आजारांमध्ये टेस्टोस्टेरॉन (Testosterone) या पुरुष हार्मोनच्या पातळीत घट होते. साधारणपणे 40 ते 50 वयानंतर पुरुषांमध्ये टेस्टोस्टेरॉनचे प्रमाण दर वर्षी 1% कमी होऊ लागते. याला कधीकधी ‘पुरुषांचा मेनोपॉज’असेही म्हणतात. पण हा शब्द पूर्णपणे योग्य नाही, कारण एंड्रोपॉज आणि मेनोपॉज यांमध्ये बरेच फरक आहेत. एंड्रोपॉज हा एक संथपणे सतत होणारा (gradual) बदल आहे, जो सर्व पुरुषांमध्ये कमी-अधिक प्रमाणात दिसून येतो. पण त्याची तीव्रता आणि लक्षणे प्रत्येक व्यक्तीमध्ये वेगळी असू शकतात.
मिथक 1: एंड्रोपॉज हा मेनोपॉजसारखाच आहे.
वास्तव: एंड्रोपॉज आणि मेनोपॉज यांमध्ये मोठा फरक आहे.
मेनोपॉज म्हणजे स्त्रियांमध्ये मासिक पाळी थांबणे आणि इस्ट्रोजेन (Estrogen) हार्मोनच्या पातळीत अचानक आणि पूर्ण घट होणे. हा बदल स्पष्ट आणि वेगाने होतो, साधारणपणे 45-55 वयात सर्व स्त्रिया या बदलाला सामोऱ्या जातात.
एंड्रोपॉज म्हणजे पुरुषांमध्ये टेस्टोस्टेरॉनची पातळी हळूहळू कमी होते, मात्र पूर्णपणे थांबत नाही आणि हा बदल कधीकधी अनेक वर्षे चालतो. सर्व पुरुषांना लक्षणे जाणवत नाहीत. साधारण 5 – 11% व्यक्तींमध्ये त्रासदायक लक्षणे दिसतात.
मुख्य फरक: मेनोपॉजमुळे प्रजननक्षमता पूर्णपणे थांबते. तर एंड्रोपॉजमुळे प्रजननक्षमता कमी होऊ शकते, पण ती पूर्णपणे संपत नाही. मेनोपॉज हा एक आयुष्यातील ठराविक टप्पा आहे, तर एंड्रोपॉज हा वयानुक्रमे होणारा बदल आहे.
मिथक 2: एंड्रोपॉज हा आजार आहे.
वास्तव: एंड्रोपॉज हा आजार नाही, तर वयानुसार येणारा नैसर्गिक बदल आहे.
टेस्टोस्टेरॉनच्या पातळीत घट ही वृद्धत्वाचा (aging) एक भाग आहे. काही पुरुषांना यामुळे लक्षणे जाणवतात, तर काहींना कोणताही त्रास होत नाही. मात्र, जर लक्षणे त्रासदायक असतील आणि दैनंदिन जीवनावर परिणाम करत असतील, तर वैद्यकीय सल्ला घ्यावा. याला ‘लेट-ऑन्सेट हायपोगोनॅडिझम’ (Late-Onset Hypogonadism) असेही म्हणतात.
हेही वाचा : पेरीमेनोपॉज : बदलत्या वयातील महत्वाचा टप्पा
एंड्रोपॉजची लक्षणे पुढीलप्रमाणे:
एंड्रोपॉजची लक्षणे व्यक्तीनुसार वेगवेगळी असतात आणि ती शारीरिक, मानसिक आणि लैंगिक स्तरांवर दिसू शकतात. पुढील लक्षणे सहसा दिसून येतात:
शारीरिक लक्षणे:
– थकवा आणि अनुत्साह
– स्नायूंची ताकद कमी होणे
– शरीरातील चरबी (विशेषतः पोटावर) वाढणे
– हाडे ठिसूळ होणे (ऑस्टियोपोरोसिसचा धोका)
– झोपेच्या समस्या (निद्रानाश)
मानसिक लक्षणे:
– चिडचिड किंवा मूड स्विंग्स
– उदासीनता किंवा डिप्रेशन
– एकाग्रता कमी होणे
– आत्मविश्वास कमी वाटणे
लैंगिक लक्षणे:
– लैंगिक इच्छा कमी होणे (Low Libido)
– इरेक्टाइल डिसफंक्शन (Erectile Dysfunction)
– सकाळी इरेक्शन जाणवणे (morning erection)
– शुक्राणूंचे प्रमाण कमी होणे
वरिलपैकी 3 लैंगिक लक्षणे आणि टेस्टोस्टिरॉन पातळी कमी असणे यावरून याचे निदान केले जाते.
मिथक 3: प्रत्येक पुरुषाला एंड्रोपॉजची लक्षणे तीव्रपणे जाणवतात
वास्तव: सर्व पुरुषांना एंड्रोपॉजची लक्षणे जाणवत नाहीत.
काही पुरुषांना सौम्य लक्षणे असतात, तर काहींना कोणताही त्रास होत नाही. जीवनशैली, आनुवंशिकता आणि एकूण आरोग्य यावर लक्षणांची तीव्रता अवलंबून असते.
मिथक 4: एंड्रोपॉजमुळे पुरुषत्व कमी होते.
वास्तव: एंड्रोपॉज हा हार्मोनल बदल आहे, आणि याचा “पुरुषत्व” (masculinity) याच्याशी काहीही संबंध नाही.
टेस्टोस्टेरॉनच्या पातळीत घट ही एक नैसर्गिक प्रक्रिया आहे, आणि यामुळे पुरुषाची ओळख किंवा मूल्य कमी होत नाही. जीवनशैलीतील बदल, योग्य काळजी आणि उपचारांनी याचा परिणाम कमी करता येऊ शकतो.
एंड्रोपॉजचे परिणाम कोणते?
एंड्रोपॉजमुळे पुरुषांच्या शारीरिक आणि मानसिक आरोग्यावर परिणाम होऊ शकतो:
1. शारीरिक आरोग्य: टेस्टोस्टेरॉन कमी झाल्याने हाडे कमकुवत होऊ शकतात, ज्यामुळे ऑस्टियोपोरोसिसचा धोका वाढतो. तसेच, हृदयरोग आणि मधुमेह यांचा धोका वाढू शकतो.
2. मानसिक आरोग्य: उदासीनता, चिडचिड आणि आत्मविश्वास कमी होणे यामुळे मानसिक तणाव वाढतो.
3. लैंगिक आरोग्य: लैंगिक इच्छा आणि कार्यक्षमता कमी होऊ शकते, ज्यामुळे वैयक्तिक नातेसंबंधांवर परिणाम होऊ शकतो.
यासाठी कोणत्या टेस्ट करतात?
Blood Test for Testosterone levels (Total + Free)
FSH, LH आणि Prolactin चाचण्या
DHEA-S, TSH, आणि Vitamin D तपासणी
Bone Density (DEXA scan) – हाडांची घनता पाहण्यासाठी
मिथक 5: एंड्रोपॉजवर उपचार नाहीत.
वास्तव: एंड्रोपॉजची लक्षणे कमी करण्यासाठी अनेक उपचार उपलब्ध आहेत.
यामुळे ज्यांच्या आरोग्यावर परिणाम होत आहेत त्यांच्या उपचारांसाठी पुढील पर्याय उपलब्ध आहेत:
1. हार्मोन रिप्लेसमेंट थेरपी (HRT):
टेस्टोस्टेरॉनची पातळी कमी असल्यास, डॉक्टर टेस्टोस्टेरॉन थेरपी सुचवू शकतात. यामध्ये इंजेक्शन, जेल किंवा पॅचेसचा समावेश असतो. मात्र, याचे दुष्परिणाम (उदा., प्रोस्टेट कॅन्सरचा धोका) असू शकतात, त्यामुळे ही थेरपी डॉक्टरांच्या देखरेखीखाली घ्यावी.
2. जीवनशैलीत बदल:
– पौष्टिक आहार: प्रथिने, हिरव्या भाज्या, फळे आणि कमी साखर असलेला आहार टेस्टोस्टेरॉन पातळी सुधारण्यास मदत करतो.
– व्यायाम: वजन उचलणे (strength training) आणि कार्डिओ व्यायाम टेस्टोस्टेरॉन वाढवतात आणि स्नायूंची ताकद सुधारतात.
– झोप आणि तणाव व्यवस्थापन: पुरेशी झोप आणि ध्यान (meditation) यामुळे मानसिक आरोग्य सुधारते.
– धूम्रपान आणि मद्यपान टाळा: व्यसनामुळे टेस्टोस्टेरॉनची पातळी आणखी कमी होऊ शकते.
3. वैद्यकीय उपचार:
डिप्रेशन किंवा इरेक्टाइल डिसफंक्शनसाठी औषधे किंवा समुपदेशन (counseling) घेता येते.
4. नैसर्गिक उपाय:
काही पूरक आहार (supplements) जसे की व्हिटॅमिन डी, झिंक आणि मॅग्नेशियम टेस्टोस्टेरॉन वाढवण्यास मदत करू शकतात, पण यासाठी डॉक्टरांचा सल्ला घ्यावा.
मिथक 6: एंड्रोपॉज हा फक्त वृद्ध पुरुषांचा त्रास आहे.
वास्तव: एंड्रोपॉज साधारणपणे 40 वयानंतर सुरू होतो, पण काही पुरुषांना तिशीतही जाणवू शकतात.
धूम्रपान, लठ्ठपणा, तणाव, आणि अनारोग्यपूर्ण जीवनशैली यामुळे एंड्रोपॉज लवकर सुरू होऊ शकतो.
एंड्रोपॉजची काळजी कशी घ्यावी?
एंड्रोपॉज हा अपरिहार्य बदल असला, तरी योग्य काळजीने त्याचा प्रभाव कमी करता येऊ शकतो:
1. नियमित तपासणी:
वयाच्या 40 नंतर टेस्टोस्टेरॉन पातळी, हाडांची घनता आणि रक्तातील साखरेची तपासणी नियमित करावी. यामुळे लक्षणे असल्यास लवकर निदान आणि उपचार शक्य होतात.
2. निरोगी जीवनशैली:
– आहार: ओमेगा-3 फॅटी अ‍ॅसिड्स (मासे, अक्रोड), प्रथिने (अंडी, मटण), आणि झिंक (काजू, भोपळ्याच्या बिया) यांचा आहारात समावेश करा.
– व्यायाम: आठवड्यातून किमान 150 मिनिटे मध्यम व्यायाम (जसे चालणे, पोहणे) आणि वजन उचलण्याचा व्यायाम करा.
– वजन नियंत्रण: लठ्ठपणा टेस्टोस्टेरॉन कमी करतो, त्यामुळे वजन नियंत्रित ठेवा.
3. मानसिक आरोग्य:
– तणाव कमी करण्यासाठी ध्यान, योग किंवा छंद जोपासा.
– मित्र, कुटुंब किंवा समुपदेशकांशी भावना शेअर करा.
– डिप्रेशन किंवा चिंतेची लक्षणे दिसल्यास मानसोपचारतज्ज्ञांचा सल्ला घ्या.
4. लैंगिक आरोग्य:
– जोडीदाराशी मोकळेपणाने संवाद साधा.
– इरेक्टाइल डिसफंक्शनसाठी डॉक्टरांचा सल्ला घ्या; औषधे किंवा थेरपी उपयुक्त ठरू शकते.
5. हानिकारक सवयी टाळा:
धूम्रपान, अतिमद्यपान आणि तणाव यामुळे एंड्रोपॉजची लक्षणे वाढू शकतात. या सवयी टाळण्याचा प्रयत्न करा.
मिथक 7: एंड्रोपॉजबद्दल बोलणे लज्जास्पद आहे.
वास्तव: एंड्रोपॉज हा एक सामान्य आणि नैसर्गिक बदल आहे. याबद्दल बोलण्यात काहीही लाज वाटण्याची गरज नाही.
मोकळ्या मनाने डॉक्टरांशी किंवा कुटुंबाशी चर्चा केल्याने योग्य उपचार आणि आधार मिळू शकतो. समाजात याबाबत जागरूकता वाढवणे गरजेचे आहे, जेणेकरून पुरुषांना त्यांच्या आरोग्याची काळजी घेता येईल.
एंड्रोपॉज हा पुरुषांच्या आयुष्यातील एक नैसर्गिक टप्पा आहे, आणि याबाबत गैरसमज दूर करणे गरजेचे आहे. हा आजार नाही, तर एक बदल आहे, ज्याचा प्रभाव योग्य काळजी आणि उपचारांनी कमी करता येऊ शकतो. मेनोपॉजप्रमाणे एंड्रोपॉज हा अचानक होणारा बदल नसतो, आणि याची लक्षणे प्रत्येक पुरुषात वेगवेगळी असू शकतात. निरोगी जीवनशैली, नियमित तपासणी आणि खुल्या मनाने चर्चा यामुळे पुरुष आपले आरोग्य आणि जीवनमान सुधारू शकतात.
एंड्रोपॉजबद्दल मोकळेपणाने बोलण्याची आणि त्याची काळजी घेण्याची वेळ आली आहे. जर तुम्हाला किंवा तुमच्या जवळच्या व्यक्तीला याची लक्षणे जाणवत असतील, तर आजच डॉक्टरांचा सल्ला घ्या. आपले आरोग्य हा आपला सर्वात मोठा ठेवा आहे—त्याची काळजी घेऊया!
