आपल्या सगळ्यांच्या रक्ताचा रंग लाल असतो, कारण त्यात तांबड्या रक्तपेशी (Red Blood Cells) असतात. पण तुम्हाला माहितीये का, या लाल रंगाच्या रक्तामध्येही प्रत्येकाचा रक्तगट (Blood Group) वेगळा असतो? पण हे रक्तगट कसे ओळखतात आणि ते का महत्त्वाचे आहेत, हे आपण आज अगदी सोप्या भाषेत समजून घेणार आहोत.
मानवी रक्तामध्ये असलेल्या तांबडय़ा रक्तपेशींवर असलेल्या विशिष्ट अँटीजेनवरून रक्तगट ठरतो. यामध्ये दोन महत्त्वाचे रक्तगट आहेत. ‘अँटीजेन A’ आणि ‘अँटीजेन B’. यालाच A रक्तगट आणि B रक्तगट असे म्हणतात. रक्त हे पेशी आणि रक्तरस म्हणजे प्लाझ्मा या द्रवांनी बनलेले असते. ‘A’, ‘AB’, ‘B’ आणि ‘O’ असे चार प्रमुख गट असून ‘Rh’ पॉझिटिव्ह व ‘Rh’ निगेटिव्ह असे या प्रत्येक गटाचे दोन प्रकार मिळून एकूण 8 रक्तगट होतात.
अँटीजेन्स आणि अँटीबॉडीज
आपल्या तांबड्या रक्तपेशींच्या पृष्ठभागावर काही खास प्रोटिन्स असतात, त्यांना अँटीजेन्स (Antigens) म्हणतात. हे अँटीजेन्सच आपल्या रक्ताचा गट ठरवतात.
यासोबतच, रक्तात असणाऱ्या प्लाझ्मा नावाच्या पिवळ्या रंगाच्या द्रवात अँटीबॉडीज (Antibodies) नावाचे दुसरे प्रोटिन्स असतात. या अँटीबॉडीज आपल्या शरीरात ‘सुरक्षा रक्षकांसारखं’ काम करतात. बाहेरून आलेल्या विशिष्ट अँटीजेन्सना ओळखणं आणि त्यांना निकामी करणं हे त्यांचं मुख्य काम असतं.
आता हे अँटीजेन्स आणि अँटीबॉडीज मिळून आपले रक्तगट कसे ठरवतात ते पाहूया:
आपले मुख्य रक्तगट ‘ABO प्रणाली’नुसार ठरवले जातात. यामध्ये चार रक्तगट आहेत.
- गट ‘A’
तुमच्या तांबड्या रक्तपेशींवर फक्त अँटीजेन A असेल, तर तुमचा रक्तगट ‘A’ असतो. आणि अशा व्यक्तींच्या रक्तात अँटीबॉडी B असते. ही अँटीबॉडी B अँटीजेन असलेल्या रक्तपेशींना चिकटून त्याच्या गाठी बनवते. त्यामुळे ‘A’ रक्तगट असलेल्या व्यक्तीला ‘B’ रक्त गटाचं रक्त दिलं तर त्यांच्यासाठी ते धोकादायक ठरू शकतं.
- गट ‘B’
तुमच्या तांबड्या रक्तपेशींवर फक्त अँटीजेन B असेल, तर तुमचा रक्तगट ‘B’ असतो.अशा व्यक्तींच्या रक्तात ‘अँटीबॉडी A असते. ही अँटीबॉडी ‘A’ अँटीजेन असलेल्या रक्ताला स्वीकारत नाही. त्यामुळे ‘B’ रक्तगट असलेल्या व्यक्तीला ‘A’ गटाचं रक्त देता येत नाही.
- गट ‘AB’
ज्या लोकांच्या तांबड्या रक्तपेशींवर ‘अँटीजेन A’ आणि ‘अँटीजेन B’ हे दोन्ही अँटीजेन्स असतात, त्यांचा रक्तगट ‘AB’ असतो. विशेष म्हणजे, यांच्या रक्तात कोणतीही अँटीबॉडी नसते. यामुळे त्यांना ‘A’, ‘B’ किंवा ‘O’ गटाचं रक्त दिलं तरी चालतं. त्यांच्या रक्ताच्या पेशींच्या गाठी बनत नाहीत. म्हणूनच ‘AB’ रक्तगटाला ‘युनिव्हर्सल रिसिपियंट’ (Universal Recipient) म्हणजे ‘सर्वांपासून रक्त स्वीकारणारा’ गट असं म्हणतात.
- गट ‘O’:
या गटाच्या लोकांच्या तांबड्या रक्तपेशींवर A किंवा B अँटीजेन नसतात. पण त्यांच्या रक्तात ‘अँटीबॉडी A’ आणि ‘अँटीबॉडी B’ या दोन्ही अँटीबॉडीज असतात. त्यामुळे ‘O’ गटाचं रक्त कोणालाही दिलं तरी चालतं, कारण त्यावर कोणतेही अँटीजेन्स नसल्यामुळे इतर कोणत्याही गटाच्या अँटीबॉडीज त्यावर हल्ला करत नाहीत. म्हणूनच ‘O’ रक्तगटाला ‘युनिव्हर्सल डोनर’ (Universal Donor) म्हणजे ‘सर्वांना रक्त देणारा’ गट असं म्हणतात.
रक्त गटांच्या या वर्गीकरणाला ‘ABO प्रणाली’ (ABO System) असं म्हणतात. हे वर्गीकरण खूप महत्त्वाचं आहे, कारण जेव्हा एखाद्या व्यक्तीला रक्ताची गरज असते तेव्हा योग्य गटाचं रक्त देणं आवश्यक असतं. चुकीच्या गटाचं रक्त दिल्यास ते शरीरासाठी खूप धोकादायक ठरू शकतं आणि रक्ताच्या पेशींच्या गाठी होऊन मोठी समस्या निर्माण होऊ शकते.
हे ही वाचा : ‘रक्तदान श्रेष्ठदान’
फक्त ‘ABO’ नाही, ‘ऱ्हीसस फॅक्टर’ पण महत्त्वाचा
तुम्ही ‘A पॉझिटिव्ह’ किंवा ‘B निगेटिव्ह’ असं ऐकलं असेल, बरोबर. हे पॉझिटिव्ह आणि निगेटिव्ह म्हणजे काय? तर, रक्ताच्या गटांचे वर्गीकरण फक्त ‘ABO प्रणाली’पुरतं मर्यादित नाही, तर ‘ऱ्हीसस प्रणाली’ (Rhesus System) नावाच्या दुसऱ्या प्रणालीनुसारही ते केलं जातं. हा Rh फॅक्टर विशेषतः गर्भधारणेदरम्यान खूप महत्त्वाचा ठरतो.
यामध्ये, तांबड्या रक्तपेशींवर ‘ऱ्हीसस फॅक्टर’ (Rh factor) नावाचा अजून एक खास प्रोटिन असतो किंवा नसतो.
जर तुमच्या रक्तात हा ‘ऱ्हीसस फॅक्टर’ असेल, तर तुमचा रक्तगट Rh positive असतो (उदा. A पॉझिटिव्ह, B पॉझिटिव्ह).
आणि जर तुमच्या रक्तात हा ‘ऱ्हीसस फॅक्टर’ नसेल, तर तुमचा रक्तगट Rh negative असतो (उदा. A निगेटिव्ह, B निगेटिव्ह).
