‘मोसाद’चा दरारा का?

लेबनॉनमध्ये पेजर आणि वॉकीटॉकीच्या स्फोटांची मालिका सुरू झाल्यावर मोसादचं नाव पुन्हा एकदा चर्चेत आलं आहे. कोण आहे ही मोसाद?

ऑपरेशन फिनाले

अडॉल्फ हिटलरच्या काळात इस्त्रायली जनतेला अनन्वित अत्याचार सहन करावे लागले. ज्यूचं मोठ्या प्रमाणावर हत्याकांड या काळात घडलं. या सर्व कारवायांचं नेतृत्व करत होता नाझी अधिकारी अडॉल्फ आइकमन.

1960 मध्ये मोसादला टीप मिळाली की, आइकमन हा नाव बदलून अर्जेटिना मध्ये राहत आहे. एका संध्याकाळी आइकमन हा 7.40 च्या बसने बरी परत येत होता. तेव्हा बसमधुन उतरताच मोसादच्या चार जणांच्या टीमने त्याला पकडलं. यशस्वीरित्या आइकमनचं अपहरण करत त्याला अर्जेंटिनामधल्याच ब्युनोस आयर्समधल्या एका भाड्याच्या घरात तब्बल दहा दिवसांसाठी ओलीस ठेवलं.

एखाद्या परकीय देशात दुसऱ्याच देशातील व्यक्तिचं अपहरण करून ठेवणं, ही सोपी गोष्ट नव्हती. हे उघडकीस आलं असतं तर आंतरराष्ट्रीय पातळीवर इस्त्रायलची नाचक्की झाली असती. मात्र, या सगळ्या गोष्टी मोसादनं सांभाळल्या. अर्जेंटिनामध्ये सरकारी कार्यक्रमासाठी इस्रायलचे मंत्री येणार होते. मोसादने दहाव्या दिवशी आपल्या मंत्र्यांच्या विमानातून रातोरात आपलं टार्गेट अडॉल्फ आइकमनला घेतलं आणि ते इस्त्रायलला परतले. पुढे इस्त्रायलमध्ये आकनमनला फाशीची शिक्षा देण्यात आली. या ऑपरेशन फिनालेनंतर मोसादने अशा प्रकारच्या अचंबित करणाऱ्या अनेक कारवाया केल्या.

ऑपरेशन रॉथ ऑफ गॉड

1972 साली जर्मनीतल्या म्यूनीक शहरात ऑलिम्पिंकचं आयोजन केलं होतं. या स्पर्धेत इस्त्रायलचे 22 खेळाडू सहभागी झाले होते. यावेळी ‘ब्लॅक सप्टेंबर’ या पॅलेस्टाईन दहशतवादी संघटनेने इस्त्रायलच्या 22 खेळाडूंचे अपहरण केले आणि त्यातील काही खेळाडूंना जीवे मारले. इस्त्रायलसाठी अतिशद दुःखद अशी ही घटना होती. मात्र, मोसाद यावर गप्प बसली नाही. पुढच्या 10 वर्षात मोसादने या संघटनेतील आणि या हत्येशी संबंधित असलेल्या सर्व सुत्रधारांची यादी करत एक-एक गुन्हेगाराची हत्या केली.

अशा अनेक घटनेमुळे धडाकेबाज गुप्तहेर संस्था म्हणून मोसादची ओळख आंतरराष्ट्रीय पटलांवर बनत गेली.

आज जगात कोणत्याही देशाच्या लष्करी ताकदी एवढीच महत्त्वाची असते ती त्या देशाची गुप्तहेर संस्था. या संस्थाचं मूळ काम हेच असतं की, आपल्या देशाच्या स्वायत्तता आणि संरक्षणाच्यादृष्टीनं माहिती गोळा करत राहणे. देशविरोधी कोणत्याही अनुचित घटना घडत असतील तर त्या रोखणे. आपल्या देशाविरूद्ध गुन्ह्यांतील आरोपींना पकडून परस्पर शिक्षा करणे हे त्यांच्या पुढचं अलिखीत काम.

थोडक्यात, राष्ट्रीय आणि आंतरराष्ट्रीय पातळीवर कायदा-सुव्यवस्था राखण्यासाठी तयार करण्यात आलेल्या नियमांची, कायद्यांची सगळ्याच गुप्तहेर संस्थेकडून सहज पायमल्ली होत असते. त्यामुळे गुप्तहेर संस्थाकडून राबवल्या गेलेल्या मिशनची जबाबदारी कोणताही देश कधीच घेत नसतो. एवढंच नव्हे तर, अशा मिशनमध्ये जर एखाद्या वेळी एखादा हेर पकडला गेला किंवा त्याचा मृत्यू जरी झाला तरी संबंधित देश त्याची जबाबदारी घेण्यास नकार देतो.

त्यामुळे आपला जीव वाचवायचा असेल तर मिशन यशस्वी करून कोणालाही सुगावा लागणार नाही अशा पद्धतीने बाहेर पडणं ही त्या त्या गुप्तहेर संस्थेतल्या प्रत्येकाची जबाबदारी असते. यासाठी आवश्यक असते ते गुप्तहेर संस्थेची योजना, मिशनमधल्या व्यक्तिंची नेमणूक आणि सगळ्यात महत्त्वाचं म्हणजे त्यांचं प्रशिक्षण. आणि आज या सगळ्याच मुद्द्यांवर अग्रेसर ठरत जगभरात आपला दबदबा करून ठेवलेली प्रसिद्ध गुप्तहेर संस्था म्हणजे मोसाद.

हे ही वाचा– लेबनॉन नवीन युध्दभूमी म्हणून का उदयास येत आहे?

‘मोसाद’ ची स्थापना

मोसाद, ही इस्त्रायलची गुप्तहेर संस्था. सन 1948 साली इस्त्रायलची स्थापना झाली. त्यापूर्वी इस्त्रायल हे राष्ट्र म्हणून अस्तित्वात होतं. मात्र, इस्त्रायल राष्ट्रीयत्व मानणाऱ्या नागरिकांना एकत्र राहण्यासाठी ज्या भौगोलिक भूभागाची आवश्यकता होती, त्यापासून ते वंचित होते. 1948 साली इस्त्रायली नागरिकांनी त्यांच्या मूळ ठिकाणी परतत आपलं राष्ट्र विकसीत केलं.
आजुबाजूला पाच बलाढ्य अरबी राष्ट्र आणि मधोमध इस्त्रायल असं इस्त्रायलचं भौगोलिक स्थान आहे. त्यामुळे अशा भौगोलिक भूभागात राहताना सर्वांगाने सक्षम राहणं ही इस्त्रायलची मूळ गरज होती. शेती, विज्ञान, तंत्रज्ञान अशा महत्त्वाच्या क्षेत्रात उत्तुंग कामगिरी करत इस्त्रायल एक विकसीत राष्ट्र म्हणून उदयास आलं.
या सर्व क्षेत्राच्या विकाससोबतच इस्त्रायलने देशाच्या सुरक्षेला सर्वाधिक प्राधान्य दिलं. त्यामुळेच वर्षभरातच म्हणजे डिसेंबर 1949 सालीच इस्त्रायलने स्वत:ची गुप्तहेर संस्था मोसादची स्थापना केली. कारण, आजुबाजूच्या मुस्लिम राष्ट्रांच्या विघातक कारवायांपासून देशाची भूमी सुरक्षित ठेवण्यासाठी त्याची अत्यावश्यकता होती.
इस्त्रायलचे तत्कालिन पंतप्रधान बेन गुरियन यांच्या संकल्पनेतून मोसादचा उदय झाला आहे. मोसाद हा एक ‘हिब्रु’ शब्द असून त्याचा अर्थ ‘संस्था’ असा आहे. इन्स्टिट्युट फॉर इंटेलिजन्स एन्ड स्पेशल ऑपरेशन्स (Institute for Intelligence and Special Operations) अशी मोसादची पूर्ण ओळख आहे. मोसाद सोबतच इस्त्रायलच्या मिलिटरी इंटेलिजन्स म्हणजे अमन (Aman) आणि इंटर्नल सेक्युरिटी शिन बेट (Shin Bet) या दोन संरक्षण संस्था आहेत. मात्र, मोसाद ही अग्रण्य संस्था आहे.

‘मोसाद’ची रचना

जगभरातून देशाच्या सुरक्षे संबंधित, देशविरोधी विघातक गोष्टींची माहिती मिळवणे, मिशन्स राबवणे, आणि दहशतवाद विरोधी कारवाया करणे हे मोसादचं मुख्य काम आहे.

या संस्थेसाठी इस्त्रायल सरकार वर्षाकाठी 2.73 बिलीयन अमेरिकन डॉलर्स खर्च करत असून एकूण 7 हजार लोकं या संस्थेत कार्यरत आहेत.
मोसादच्या प्रमुखाचे स्थान हे इस्त्रायलच्या मेजर जर्नलच्या बरोबरीचं आहे. मोसादचे प्रमुख थेट पंतप्रधानांना रिपोर्ट करतात. या प्रमुखांची (Director) नेमणूक ही थेट पंतप्रधानाकडून केली जाते. त्यांचा कार्यकाल हा पाच वर्षाचा असतो. मात्र, जर का पंतप्रधानांना का कार्यकाल वाढवायचा असेल तर बिनशर्त वाढवू शकतात. मोसादच्या अन्य विभागाच्या प्रमुखांची नियुक्ती ही लष्करी अधिकाऱ्यांच्या रँकनुसार व निवृत्त लष्करी अधिकारांमधून केली जाते.

मोसादचे विभाग

मोसादमध्ये एकूण पाच विभाग आहेत. कामाच्या आवश्यकतेनुसार हे विभाग करण्यात आले आहेत.
तेझोमेट (Tzomet) – या सगळ्यात मोठा आणि प्रमुख विभाग असून या विभागातून सगळ्या कारवाया हाताळल्या जातात. तसचं देश – विदेशातल्या हेरांवर या विभागामार्फत लक्ष ठेवलं जातं. राजकीय व देशाच्या दृष्टिनं महत्त्वाच्या असलेल्या लोकांना गुप्त सुरक्षा पुरवली जाते.
सिझेरिया (caesarea) – विशेष ऑपरेशन्स या विभागामार्फत पूर्ण केले जातात. यामध्ये उच्चभ्रू श्रेणीतल्या गुन्ह्यांचा समावेश होतो.
केशेत (Keshet) – तंत्रज्ञानाच्या साहाय्याने गुन्हेगारांवर पाळत ठेवण्याचं काम या विभागातून केलं जातं.
मनुष्यबळ संसाधन ( Human Resource Department) – संस्थेतील मनुष्यबळाची भरती प्रक्रिया पाहणे.
मेतसाडा (Metsada) – या विभागातून छोट्या कारवाया पूर्ण केल्या जातात.

मोसादमधल्या व्यक्तिंची ओळख

मोसादमध्ये वेगवेगळ्या पातळीवर काम करणाऱ्या व्यक्तिंना एका विशिष्ट नावाने ओळखलं जातं. जसं की, प्रत्यक्ष फिल्डवर काम करणाऱ्या गुप्तहेर प्रमुखाला काटसा (Katsa) या नावाने ओळखलं जातं. या व्यक्ती ठरलेल्या मिशन संदर्भात सर्व माहिती गोळा करणे, मिशनची रूपरेषा आखणे व त्या संबंधित नेमून दिलेल्या अन्य एजंट्सची जबाबदारी घेत असतो.

किडोन गटातले अधिकारी हे उच्चभ्रू वर्गातल्या गुन्हेगारांसंबंधित कारवाया सांभाळत असतात. सयानिम या हिब्रु शब्दाचा अर्थ आहे मदतनीस. मोसादच्या एजंट्सना मिशन पूर्ण करण्यासाठी विविध रूपाने मदत करणारे हे मदतनीस असून ते प्रत्यक्षरूपाने मोसादशी जोडलेले नसतात. वेगवेगळ्या देशातील बहुतांशी ज्यू नागरिक हे सयानिम म्हणून मोसाद एजंट्सना मदत करत असतात.