ऐतिहासिक कातळशिल्पांमुळे निसर्गसंपन्न कोकणाची जगाच्या पाठीवर एक वेगळी ओळख निर्माण झाली आहे. कोकण किनारपट्टीच्या विविध जिल्ह्यांमध्ये कातळशिल्प सापडत असल्यामुळे जगभरातील संशोधकांच्या मनात कोकणाबद्दल कुतूहल निर्माण होत आहे. महत्त्वाचं म्हणजे या कातळशिल्पांचा समावेश जागतिक वारशामध्ये व्हावा, यासाठी प्रस्तावही सादर करण्यात आला आहे.
ही कातळशिल्प काय आहेत, त्यांची रचना, ती कशी घडवली, जगभरात आणखी कुठे अशी चित्रं आढळून आली आहेत, याबद्दल आपण जाणून घेऊया.
76 गावांमध्ये पेट्रोग्लिफ्स
कातळशिल्प म्हणजे दगडावर कोरलेली चित्रं. याला इंग्रजीमध्ये ‘पेट्रोग्लिफ्स’ असं म्हणतात. पेट्रोग्लिफ्स हा मूळ ग्रीक शब्द आहे. पेट्रो म्हणजे दगड आणि ग्लिफ्स म्हणजे त्यावर कोरलेली चित्रं. याला रॉक आर्ट असंही म्हणतात. या क्षेत्रातील अभ्यासक त्याला खोदशिल्प असंही म्हणतात. अशी ही चित्रं आपल्या कोकणातल्या जांभा दगडावर पाहायला मिळतात. ही चित्रं तब्बल 20 हजार वर्षं ते ख्रिस्तपूर्व दोनशे वर्ष या कालखंडातील असल्याचं अभ्यासातून समोरं आलंय.
रत्नागिरी जिल्ह्यातल्या लांजा, राजापूर, देवगड, सिंधुदुर्ग, मालवण तालुक्यातील अनेक गावांत ही कातळशिल्प आढळून आली आहेत. जवळपास 76 गावांतून 130 साईट्सवर 1700 हून अधिक चित्रं मिळाली आहेत आणि अजूनही शोध सुरू आहे. गोवा, केरळ, कर्नाटकमध्येही अशाप्रकारची कातळशिल्प सापडत आहेत.
50 फूटाहून मोठं चित्र
या कातळशिल्पांमध्ये मानवी आकृत्या, पक्षांच्या, प्राण्यांच्या आकृत्या, भौमितिक रचना दिसून येतात. काही चित्रं ही 50 फुटाहून मोठी आहेत. निवळी गावात 35 फूट लांब आणि 24 फूट रूंदीचं एका मोठ्या पक्षाचं चित्रं दिसून येतं. तर काही चित्रांमध्ये दोन बलाढ्य प्राण्यांमध्ये एक व्यक्ती उभा असल्याचा पाहायला मिळतो. यावरून माणूस आणि प्राण्यांमधल्या संघर्षाची जाणीव होते. ही चित्रं कोणत्या स्वरूपाची आहेत? त्याचबरोबर ही चित्रं कोरणाऱ्या माणसांची त्यावेळची मानसिकता, सामाजिक परिस्थिती या विषयांवर आणखी संशोधन सुरू आहे.
भूमितीची जाण
या कलाकृतींची भौमितिक मापं ही खूप तंतोतंत आहेत. त्यामुळे ही चित्रं रेखाटणाऱ्यांना भूमितीची जाण होती, असा अंदाजही येतो. ही चित्रं कोरणारी लोकं नक्की कोण होती? यासाठी त्यांनी कोणती हत्यारं वापरली असावीत? असे अनेक प्रश्न उपस्थित होतात. हजारो वर्षानंतरही ही चित्र टिकण्याचे श्रेय इथल्या जांभा दगडाचं आहे. जांभा दगडावर कोणतीही केमिकल रिअॅक्शन होत नाही. त्यामुळे हजारो वर्ष ऊन-पावसांचा मारा सहन करूनही या खडकांची झीज झालेली नाहीये. त्यामुळे 20 ते 30 हजार वर्षांपूर्वी कोरलेली ही चित्रं आजही तशीच आहे.
नदीतल्या दगडांची हत्यार
ही चित्रं घडवण्यासाठी दगडी हत्यारं वापरलीयेत. सिंधुदुर्गातल्या केळोशी इथल्या एका गुहेत काही हत्यारं सापडली आहेत. या परिसराच्या आसपासच्या नदीपात्रात या हत्यारांसाठी वापरलेली दगडं मिळाली आहेत. त्यावरून तेव्हा लोकांनी ही दगडं गुहेत आणून त्यापासून हत्यारं तयार करून ही शैली विकसीत केल्याचं लक्षात येतं.
अस्थिर चुंबकीय क्षेत्र
कातळशिल्पाच्या या सर्व संशोधनामधून आणखीन एक महत्त्वाची गोष्ट समोर आली. राजापूर तालुक्यातल्या देवाचे गोठणे इथल्या कातळशिल्पामध्ये एक मानवी प्रतिकृती आहे. या भागातील चुंबकिय क्षेत्र हे स्थिर नसल्याचं आढळून आलंय. त्यामुळे या भौगोलिक क्षेत्रातलं अस्थिर चुंबकीय क्षेत्र हाही अभ्यासाचा विषय झाला आहे.
परदेशात ऑस्ट्रेलिया, आफ्रिका, उत्तर व दक्षिण अमेरिका इथंही अशा प्रकारची कातळशिल्प आढळली आहेत. या कातळशिल्पांमध्ये जिराफ, वेगवेगळ्या आकृत्या, झाडं, फुलं, वेगवेगळी चिन्हं, माणसांचे, प्राणी पक्ष्यांची चित्रं पाहायला मिळतात.
