तामिळ भाषेमध्ये डीअर नावाचा एक सिनेमा नुकताच ओटीटीवर आला आहे. या सिनेमातील नायिका दीपीका हिला घोरण्याची सवय असते. लग्नानंतर दीपीकाच्या सततच्या घोरण्यामुळे अर्जुनची (सिनेमातला नायक) झोपमोड होऊ लागली. अनेक रात्री त्यांने जागून काढल्या. शेवटी आळीपाळीने एक – एक रात्र झोपायचं असं हे दोघे पती-पत्नी ठरवतात. दर एक आड एक रात्र जागल्यामुळे त्यांच्या दिवसभराच्या कामकाजावर परिणाम होऊ लागतो. अर्जुन हा पत्रकार होता. केंद्रीय अर्थमंत्र्यांची मुलाखत घेण्याचं त्याचं स्वप्न होतं. लग्नानंतर नवीन एका चॅनेलला तो रुजू झाला होता. आणि तिथं त्याला अचानक पुढच्या दोन तासांत अर्थमंत्र्यांची मुलाखत घेण्याची संधी मिळते. मात्र मुलाखत आदल्या रात्री नियमानुसार तो रात्रभर झोपला नव्हता. मुलाखतीच्या काही मिनिटं आधी तो बाथरूममध्ये गेला असता, तेथे त्याला गाढ झोप लागली. मुलाखतीची वेळ निघून गेली. परिणामी त्याला नोकरीवरुनही काढून टाकलं. झोप न झाल्यामुळे हे सर्व घडलं म्हणून याचं खापर त्याने दीपीकावर फोडून घटस्फोट घेण्याचा निर्णय घेतला.
सिनेमाच्या या कथेवरुन झोप किती महत्त्वाची आहे हे आपल्या लक्षात आलं असेल. पण झोप अपुरी राहिल्याने फक्त आपल्या दिनचर्येवर त्याचा परिणाम होता का?
झोप आणि मेंदूचा काय संबंध?
झोप आणि मेंदूचा विकास याचा काही संबंध असतो, याचा आपण कधी विचारच करत नाही. जर अनेक रात्री आपली झोप अपुरी राहिली तर आपला मेंदू स्वत:ला खाऊ लागतो. यावर अनेक संशोधकांनी अभ्यास केला आहे. त्यामध्ये आढळून आलं आहे की, जर दीर्घकाळ तुम्ही पुरेशी झोप घेतली नाही तर, तुमचा मेंदू हा अतिक्रियाशील राहतो. परिणामी, तुमच्या आरोग्यावर त्याचा नकारात्मक परिणाम होण्यास सुरूवात होतो.
मेंदुमधील पेशींच्या कार्यात अडथळा
अपुऱ्या झोपेमुळे मेंदुमधील पेशींच्या कार्यात अडथळा निर्माण होतो. आपल्या ग्लियाल पेशी या मेंदुतील सगळं कामकाज करत असतात. मात्र, जेव्हा झोप अपुरी होते, तेव्हा या ग्लियाल पेशी खूप जास्त प्रमाणात सक्रिय (Hyperactive) होतात. ॲस्ट्रोसाइट्स पेशी या आपल्या मेंदुमधील अनावश्यक गोष्टी काढून टाकतात. पण जेव्हा सातत्याने झोप अपुरी राहते, तेव्हा या पेशी मेंदुमधील अनेक पेशींची मोडतोड करुन आपल्या मेंदूला दीर्घकालीन नुकसान पोहोचवण्यास सुरूवात करतात.
मायक्रोग्लिअल पेशी हायपर ॲक्टीव्ह होणं धोक्याचं
आपल्या मेंदुमधील ग्लिअल पेशी या मेंदुचं संरक्षण करीत असतात. वेळोवेळी मेंदूमध्ये निर्माण होणाऱ्या अनावश्यक पेशी काढून टाकणे, पेशींमधला गुंता सोडवून त्यांची पुनर्रचना करणे हे या पेशीचं मुख्य काम असतं. मात्र, अपुऱ्या झोपेमुळे या ग्लिअल पेशी सातत्याने कार्यरत राहतात. परिणामी, मेंदुमध्ये आवश्यक असलेल्या पेशीसुद्धा या ग्लिअल पेशी काढून टाकतात. त्यामुळे ब्रेन डिसऑर्डर, अल्झायमर आणि अन्य न्यूरोलॉजिकल आजार होण्याची शक्यता निर्माण होते.
अपुऱ्या झोपेमुळे ॲस्ट्रोसाइट्स पेशी मोठ्या सिनॉप्सेसवर हल्ला करतात. सिनॉप्सेस म्हणजे मेंदुतील गुणसुत्रांची जोडी. जी मेंदुमधल्या पेशींच्या माध्यमातून संदेशवाहनाचं काम करते. जेव्हा झोप अपुरी होते तेव्हा मेंदुतील ॲस्ट्रोसाइट्स पेशी या अधिक प्रमाणात सक्रीय राहून महत्वाच्या असलेल्या सिनॉप्सेसवरही हल्ला करुन आवश्यक असलेल्या गोष्टी आपल्या मेंदुतून नष्ट करतात.
सलग एक आठवडा झोप पूर्ण न झाल्यानंतर आठवड्यातील एकाच दिवशी सगळी झोप पूर्ण झाल्याने मेंदूचं होणार हे नुकसान भरून निघतं नाही, असं संशोधकांच्या अभ्यासात आढळून आलं आहे.
अल्झायमर्स रूग्णसंख्येत वाढ
अपुऱ्या झोपेमुळे स्मृतीभ्रंशासह अन्य मानसिक आजार होतात. सन 1999 पासून अल्झायमरमुळे मृत्यू होणाऱ्या रुग्णांंचं प्रमाण 50 टक्क्यांनी वाढलं आहे. अल्झायमरसोबत अन्य मानसिक आजार झालेल्या रूग्णांचं प्रमाण वाढत आहे. यामध्ये तरुणांचाही मोठ्या प्रमाणात समावेश आहे.
पुरेशी झोप म्हणजे मेंदूचा ‘मी’ टाईम
मेंदूच्या आरोग्यासाठी झोप ही अतिशय महत्वाची असते. आपण झोपेत असताना मेंदू हा त्याच्या तंदुरुस्तीवर काम करत असतो. मेंदूच कार्य सुरळीत सुरू राहण्यासाठी आवश्यक त्या क्रिया मेंदू झोपेत पूर्ण करत असतो. थोडक्यात आपण झोपेत असताना मेंदूचं मेटेंनन्सचं काम सुरु असतं. त्यामुळे या मेंटेनन्सला पुरेसा वेळ दिला नाही तर विविध आजार होण्याची शक्यता वाढते.
झोपेच्या वेळेत मेंदू दिवसभरामध्ये केलेल्या कार्याचं वर्गिकरण करतो. आवश्यक त्या गोष्टी साठवणे आणि अनावश्यक गोष्टी नष्ट करणे हे काम पूर्ण करतो.
या वेळेत मेंदू दिवसभरात घडलेल्या घटनांपैकी महत्वाच्या घटना मेंदूमध्ये संग्रहीत करतो. आवश्यक असलेल्या पेशींची निर्मिती करुन त्यांची जोडणी करतो.
मेंदुमधील लवचिकता, ॲडेबटॅब्लिटी ही झोपेच्या वेळी वाढवली जाते. एखादी नविन गोष्ट शिकण्यासाठी मेंदू तयार होत असतो.
वेगवेगळ्या टप्प्यातील झोपेमुळे आपल्या वाढीमध्ये वेगवेगळे बदल घडतात. आईएम म्हणजे ज्यावेळी आपल्याला सर्वाधिक स्वप्न पडतात त्या टप्प्यातील झोपेत आपल्यातील सर्जनशीलता वाढते आपण भावनिकदृष्ट्या सक्षम होतो. तर मंद झोपेच्या वेळेत आपलं शारीरिक आरोग्य जपलं जातं आणि आपली एकाग्रतेसह स्मृती (मेमरी) वाढवली जाते.
अपुऱ्या झोपेमुळे आपल्यासोबत काय घडते?
संशोधनामध्ये आढळून आलं आहे की, अपुऱ्या झोपेमुळे आपल्या मेंदुतील सिस्टीमवर परिणाम होतो. शिवाय लक्ष विचलीत होते, चंचलता वाढते तसेच समस्याचं निराकरण करण्याची क्षमता कमी होते.
जेव्हा दीर्घकाळापर्यंत आपण कमी झोपत असतो तेव्हा अल्झायमर आणि इतर मानसिक आजार होतात.
अपुऱ्या झोपेमुळे एकाग्रता कमी होते, चिडचिडपणा वाढतो, तणाव आणि चिंताग्रस्तता वाढते.
हार्मोन्स आणि झोपेचा संबंध
शरीराच्या वाढीवर झोपेचा परिणाम होतो. तसाच हार्मोन्स आणि झोपेचाही दृढ संबंध असतो. भूक मंदावणे, तणाव वाढणे, मूड स्वींग होणे याला अपुरी झोप कारणीभूत असते.
अपुऱ्या झोपेमुळे लठ्ठपणा, डायबिटिज, अपचन, ॲसेडिटी यासारखे आजारही होऊ शकतात. अपुऱ्या झोपेमुळे रोगप्रतिकारशक्ती सुद्धा कमी होते.
झोपेच्या वेळी मेंदुचा वापर कमी केला जातो. त्यामुळे मग दिवसा अधिक काम करण्यासाठी त्याचा चांगला उपयोग करता येतो. त्यामुळे झोपेच्या निमित्ताने मेंदुलाही आराम करण्यासाठी आणि पडद्यामागील कार्य पूर्ण करण्यासाठी पुरेसा वेळ देणं अत्यावश्यक आहे.
