आज 2024 सालचा शेवटचा दिवस. उद्यापासून इंग्रजी कॅलेंडरनुसार आपण नवीन वर्षाला सुरुवात करणार आहोत. जगभरात हे नवीन वर्ष मोठ्या उत्साहात साजरं केलं जातं. रात्री बरोबर 12च्या ठोक्याला काही महत्त्वाच्या ठिकाणी फटाक्याचे बार उडवून एकमेकांना या नूतन वर्षाच्या शुभेच्छा देतात. आणि त्याच वेळेला आपण आपल्या मनात नवीन वर्षातलं रेझल्युशन पक्कं करत असतो. कारण नूतन वर्षाच्या शुभेच्छा दिल्यावर, आता या वर्षात काय करायचं ठरवलंय हा प्रश्न येतोच येतो. ते रेझल्यूशन पूर्ण होतात की नाही ही पुढची गोष्ट. पण रेझल्युशन तर करायलाच हवं ना..
पण तुम्हाला माहीत आहे का हे रेझल्युशन ठरवण्याची सुरुवात कधीपासून झाली आणि त्यामागची कथा?
रेझल्युशन – एक धार्मिक परंपरा
रेझल्युशन या शब्दाचा मराठी शब्दश: अर्थ आहे ठराव. नवीन वर्षाच्या सुरुवातीला एक ठराव ठरवून तो संमत करून येत्या वर्षात तो पूर्ण करणे. जगातल्या सर्व प्राचीन संस्कृतीमध्ये नवीन वर्षाच्या सुरुवातीला त्या-त्या समाजातील लोक समाजातील प्रमुख व्यक्तिकडे एक ठराव म्हणजेच प्रतिज्ञा करायचे. नवीन वर्षात या ठरावाची पूर्तता करायचे. ही एक धार्मिक परंपरा होती.
बॅबीलोन संस्कृतीत न्यू इयर रेझल्युशनचा उदय
जगात सगळ्यात पहिल्यांदा बॅबीलोन संस्कृतीमध्ये जवळपास 4 हजार वर्षापूर्वी नवीन वर्षाच्या सुरुवातीला एक प्रतिज्ञा घेण्यात आली. या प्रतिज्ञा शब्दालाच पुढे ठराव म्हणजे रेझल्युशन म्हणून संबोधलं जाऊ लागलं. बॅबीलोनमध्ये त्यावेळेला जानेवारी ऐवजी मार्च महिन्यामध्ये नवीन वर्षाला सुरुवात होत असे. मार्च महिन्यामध्ये नवीन पिकाची लागवड केली जायची. त्यामुळे तेव्हापासून नवीन वर्ष ग्राह्य धरलं जायचं. ही नवीन वर्षाची प्रतिज्ञा ठरवताना त्याला धार्मिक, सामाजिक, आर्थिक आणि ऐतिहासिक संदर्भ असायचा.
बॅबीलोनमध्ये हा नवीन वर्षाचा सण सलग 12 दिवस साजरा केला जायचा. या सणाला अकिटू (AKITU) असं म्हणतात. या सणाच्या दिवशी बॅबिलोन लोक संपूर्ण शहरातून देवाची मिरवणूक काढून समाजातील दृष्ट शक्तीवर मिळवलेल्या विजयाबद्दल गौरवगीतं गातात.
या उत्सवादरम्यान ही लोकं आपापल्या शेतात नवीन पिकांची लागवड करतात. राजाप्रती निष्ठा व्यक्त करून या नवीन वर्षात उधारीची परतफेड करण्याचं (कर्ज फेडण्याचं) वचन देतात. बॅबीलोन लोकांचा असा विश्वास आहे की, नवीन वर्षानिमित्त दिलेलं वचन पूर्ण केलं की, देवाची आपल्यावर कृपा राहते. देव प्रसन्न होतो. त्यामुळे तेव्हापासून नवीन वर्षानिमित्ताने प्रतिज्ञा करुन ते पूर्ण करण्यावर भर दिला जाऊ लागला.
रोमन संस्कृती
रोमन संस्कृतीमध्येही 15 मार्चला नवीन वर्ष साजरं केलं जायचं. रोममध्ये तेव्हा वसंत ऋतुला सुरुवात होते. इटालियन देवता एना पेरेना ही नवीन वर्षाची विशेष देवता मानली जाते. त्यामुळे या दिवशी देवता एना पेरेना हिची प्रार्थना करीत नवीन वर्षानिमित्ताने प्रतिज्ञा केली जायची. यासोबतच या नवीन वर्षाच्या निमित्ताने रोमचे राज्यकर्ते पदभार हाती घेऊन नवीन वर्षाचा संकल्प जाहीर करायचे.
रोमन जानुस देवाच्या गौरवासाठी जानेवारीमध्ये न्यू इयर
ख्रिस्तजन्मापूर्वी 46 शतकामध्ये रोमन राज्यकर्ता ज्यूलियस सीझर याने रोमन देव जानुस याच्या गौरवासाठी जानेवारी 1 तारखेपासून नवीन वर्षाला सुरूवात करण्याचा निर्णय घोषित केला. तेव्हापासून जानेवारी 1 तारखेला नवीन वर्ष सुरू करण्याची प्रथा सुरू झाली.
जानुस या रोमन देवाला दोन्ही बाजुंनी चेहरे आहेत. एक चेहरा हा सरत्या वर्षाकडे बघतो तर दुसरा चेहरा हा येणाऱ्या नवीन वर्षाकडे बघतो असा त्यांच्या प्रतिमेचा अर्थ काढला जायचा. त्याचप्रमाणे जानुस देव हा दरवाजे, कमानी, उंबरठा आणि संक्रमण काळाचा आणि नव्या सुरुवातीचा संरक्षणकर्ता आहे असं मानलं जायचं. त्यामुळे जानुस देवाच्या गौरवासाठी जानेवारी महिन्याच्या पहिल्या दिवशी नवीन वर्ष सुरु केलं जाऊ लागलं.
या प्रथेनुसार वर्षाच्या पहिल्या दिवशी रोमन लोक जानुस देवाकडे आपला नैवेद्य अर्पण करीत आणि एकमेकांशी सलोख्याने, प्रेमाने वागण्याचं वचन देत असत. राज्यातंर्गत आणि देवांसोबत चांगले संबंध प्रस्थापित करण्याचं वचन देत. राजाच्या प्रती निष्ठा व्यक्त करीत. त्यानंतर एकमेकांना नवीन वर्षाच्या शुभेच्छा देऊन गोडधोड पदार्थांची देवाण-घेवाण करीत असत.
नवीन वर्षाचा उत्सव साजरा करीत असताना त्यानिमित्ताने नवीन प्रतिज्ञा करणं आणि ती पूर्ण करणं हा रोमन संस्कृतीचा अविभाज्य भाग बनलं होतं.
मध्ययुगीन काळ
मध्ययुगीन काळ हा पराक्रमाचा काळ म्हणून ओळखला जायचा. या काळात शूरवीर हे नवीन वर्षाच्या पहिल्या दिवशी त्यांच्या राज्यकर्त्याप्रती एकनिष्ठता व्यक्त करून नवीन पराक्रम पूर्ण करण्याचं आश्वासन देत असत. या प्रथेप्रमाणे, शूरवीरांना भाजलेल्या मोरावर किंवा तीतर वर हात ठेवून आपल्या शौर्याची आणि नवीन पराक्रमाची प्रतिज्ञा घ्यावी लागत असे, अशी कथा सांगितली जाते. त्यामुळे या प्रथेला ‘द वॉव ऑफ द पीकॉक ऑर फिझन्ट’ असं म्हटलं जातं.
या मध्ययुगामध्ये ज्यूलियन कॅलेंडरमध्ये 1हजार वर्षापर्यंत दर वर्षाला सात दिवस अधिकचे आले होते. वेळेचं आणि दिवसाचं अचूक मोजमाप नव्हतं म्हणून जगभरात वेगवेगळ्या वेळेला हा वर्षाचा पहिला दिवस साजरा केला जायचा.
ग्रेगोरियन कॅलेंडर
ज्युलियन कॅलेंडर मधल्या त्रूटी दूर करत, वेळेचा आणि दिवसांचा मेळ घातल पॉप ग्रेगरी 13 वे यांनी 1582 मध्ये नवीन कॅलेंडर निर्माण केलं. या कॅलेंडरला ग्रेगोरियन कॅलेंडर म्हणून ओळखलं जाऊ लागलं. पुढे या कॅलेंडरनुसार जगभरात एकाच दिवशी नवीन वर्ष साजरं होऊ लागलं. 19व्या शतकापर्यंत या नवीन वर्षाच्या संकल्पावर धार्मिक, सामाजिक आणि संस्कृतीचा प्रभाव आढळून यायचा.
नूतन वर्षांच्या संकल्पांची विडंबना
नवीन वर्षानिमित्ताने नवीन ठराव, प्रतिज्ञा सादर करण्याची ही प्रथा युगेनयुगे चालत आली होती. प्रत्येक समाजामध्ये, संस्कृतीमध्ये ती पाळली जायची. मात्र, 1800 दशकामध्ये या नवीन वर्षाच्या संकल्पांवर टीका-टिपण्णी होऊ लागली. सन 1802 मध्ये हिब्रेनियनमासिकामध्ये या नवीन वर्षाच्या संकल्पावर व्यंगात्मक टीका केली गेली. “राज्याच्या भल्याशिवाय राज्यकर्ते दुसरा कोणताच संकल्प जनतेसमोर ठेवत नाही” अशी टीका या न्यू इयर रेझल्युशन्सवर करु लागले.
नवीन वर्षाचे आधुनिक संकल्प
1800 दशकापासून नवीन वर्षाचे संकल्प ठरवण्याच्या पद्धतीत बदल घडू लागले. या संकल्पावरचा धार्मिक, सामाजिक प्रभाव कमी होऊ लागला. लोक हे संपूर्ण समाजाप्रती प्रतिज्ञा घेण्याऐवजी या नवीन वर्षात स्वत: मध्ये काय बदल करणार, स्वत: साठी काय नवीन करणार यावर आधारीत संकल्प ठरवू लागले. मात्र, या सगळ्या पद्धतीतला धार्मिक अंग वेगळं पडल्यामुळे हे संकल्प पूर्ण करण्याचं प्रमाणही कमी होऊ लागले.
त्यामुळेच आज खूप सोप्या पद्धतीने न्यू इयर रेझल्युशन ठरवले जातात आणि मोडले जातात. अनेकदा तर रेझल्युशन पूर्ण करत नाहीत म्हणून असे काही रेझल्युशन ठरवलेच जात नाहीत. हो पण, पूर्वीप्रमाणेच नवीन वर्ष म्हणजे जुन्या वर्षात जे घडलं ते सोडून देणं, त्या वर्षातल्या चूकांमधून धडा घेऊन पुढच्या नवीन वर्षाचं एक नवीन संधी म्हणून स्वागत करण्याची प्रथा कायम राहिली आहे.
