मृत्यू मग तो व्यक्तीचा असो की पाळीव प्राण्याचा असो, तो क्षण ती घटना अतिशय वेदनादायी असते. पण विज्ञानाच्या साहाय्याने यावरही उपाय शोधून काढला आहे तो म्हणजे क्लोनिंगचा. क्लोनिंग म्हणजे ‘प्रतिकृतीकरण’ किंवा ‘अनुवांशिक प्रति’ तयार करणे. चीनमध्ये या क्षेत्राला भरभराट आली आहे. जगभरात क्लोनिंग क्षेत्रात वर्षाला 4 लक्ष डॉलरची उलाढाल होते. काही देशामध्ये क्लोनिंगला कायदेशीर मान्यता आहे तर काही देशांमध्ये त्यावर बंदी आहे.
समजून घेऊया, चीनमध्ये क्लोनिंगचं मार्केट का वाढत आहे आणि एकुणच ही प्रक्रिया कशी असते?
जोकरचा दुसरा जन्म
चीनमधल्या झू नावाच्या तरुणीने तिच्या कुत्र्यांचं क्लोनिंग करण्यासाठी तब्बल 19 लाख रुपये (चीनच्या चलनानुसार 1,60000 युआन) खर्च केल्याचा व्हिडीओ मार्च 2025 मध्ये सोशल मीडियावर चांगलाच व्हायरल झाला. त्यानंतर पुन्हा एकदा पाळीव प्राण्याचं जगभरात मोठ्या प्रमाणावर होणारं क्लोनिंग आणि एकुणच या क्षेत्राच्या उलाढालीविषयी चर्चा होऊ लागली.
झू च्या कुत्र्याचं नाव जोकर असं होतं. हा जोकर नऊ वर्षाचा असताना त्यांच्या मानेवर सारकोमा म्हणून शस्त्रक्रिया करावी लागली. या शस्त्रक्रियेनंतर जोकरची प्रकृती आणखीन बिघडत गेली. त्याला हृदयविकाराचा त्रास होऊ लागला. अखेर अकराव्या वर्षी नोव्हेंबर 2022 मध्ये त्याचा हृदयविकाराच्या झटक्याने मृत्यू झाला. या धक्क्यातून झू सावरू शकली नाही. तिला तणाव, निद्रानाश अशा अनेक मानसिक व शारीरिक त्रास होऊ लागले. शेवटी तिने जोकरचं क्लोन करण्याचा निर्णय घेतला. यासाठी तिला तब्बल 19 लाख रुपये खर्च करावे लागले. 2024 मध्ये या प्रक्रियेचे मेडीकल रिपोर्ट पॉझिटिव्ह आले. ही क्लोनिंग प्रक्रिया यशस्वी झाली आणि तिने जोकरचंच प्रतिरुप असलेल्या छोट्या कुत्र्याचा ताबा घेतला. याला तिने लिटिल जोकर असं नाव दिलं.
झू आपल्या व्हिडीओमध्ये सांगते की, जोकर आणि लिटिल जोकरचं दिसणं, हावभाव आणि वागणूकीमध्ये खूपच साम्य आहे. लिटिल जोकरच्या रुपात तिला तिचा जोकर पुन्हा मिळाल्याबद्दल ती खूप आनंदी आहे.
पहिली क्लोनींग प्रक्रिया
अवयव प्रत्यारोपण प्रक्रियेतून आपण एखाद्या व्यक्तिला वा प्राण्याला जीवदान देऊ शकतो. पण क्लोनिंग प्रक्रियेतून आपण हुबेहूब व्यक्ती किंवा प्राण्याला पुन्हा निर्माण करु शकतो असं हे तंत्र आहे. 1996 साली या तंत्रातून डॉली नावाच्या मेंढीचा जन्म झाला आणि क्लोनींगचा प्रयोग यशस्वी झाला.
5 जुलै 1996 साली स्कॉटलंडच्या सोसलिन इन्स्टिट्यूटमध्ये क्लोनिंग तंत्राने डॉली या मेंढीचा जन्म झाला. प्रोढ कोशिका या मेंढीचा मृत्यू झाल्यावर तिच्या शरिरातील डीएनएमधून डॉलीला जन्म दिला गेला.
शास्त्रज्ञ इयान विल्मुट यांनी या संशोधन प्रक्रियेचं नेतृत्व केलं होतं. या प्रयोगातून मानवाचंही क्लोनिंग करता येईल का यावर खूप चर्चा झाल्या होत्या.
पुढे फेब्रुवारी 2003 साली ही डॉली 7 वर्षाची असताना तिचा मृत्यू झाला.
हे ही वाचा : ‘वनतारा’ प्राणी पुनर्वसन केंद्र प्रकल्प नेमकं काय आणि कसा बनला आहे?
क्लोनिंग प्रक्रिया नेमकी कशी असते?
क्लोनिंग म्हणजे कोणत्याही जीवित घटकाच्या पेशी, ऊती किंवा जनुकीय घटकांपासून तसाच दुसरा जीवित घटक निर्माण (जन्माला घालणे) करणे.
या प्रक्रियेमध्ये पहिल्यांदा हव्या असलेल्या प्राण्याची सोमाटिक पेशी जसं की त्वचा पेशीची निवड केली जाते. त्यानंतर एक अंडाकोष घेतात. या अंडाकोषामध्ये जे मूळ डीएनए घटक आहेत के काढून टाकून त्यामध्ये या सोमाटिक पेशीतून घेतलेले डीएनए घटक हस्तांतर करतात. प्रक्रियेच्या या टप्प्यामध्ये ते अंडाकोष भ्रूणरुपात विकसीत होऊ लागल्यावर ते भ्रूण सरोगेट आईच्या गर्भाशयात ठेवलं जातं. तिथं हे भ्रूण पूर्ण विकसीत होऊन सामान्य प्राण्यासारखं जन्माला येतं.
ही क्लोनिंगची प्रक्रिया प्रत्येक वेळेस 100 टक्के यशस्वी होत नाही. याचे प्रमाण अल्प आहे. अनेकदा ही प्रक्रिया अयशस्वी होते. या पद्धतीने जन्माला आलेला प्राण्याचं जीवनमानसुद्धा कमी असू शकतं. तसेच या प्रक्रियेतून जन्माला आलेला प्राणी हा तंतोतंत आधीच्या प्राण्याप्रमाणेच असतो असं नाही. त्यामध्ये सुद्धा काही बदल असूच शकतात असं शास्त्रज्ञांनी स्पष्ट केलं आहे.
दरम्यान, या क्लोनिंगच्या सुद्धा मर्यादा असतात. अमर्यादित स्वरुपात आपण एखाद्या प्राण्याला क्लोनिंगच्या माध्यमातून जिवंत ठेवू शकत नाही. उंदरावर या संदर्भात प्रयोग केला. या प्रयोगानुसार 26 क्लोनिंग प्रक्रियाच यशस्वी झाल्या. 26 प्रक्रियानंतर त्या डीएनए घटकाचा पुनर्वापर करणं शक्य झालं नाही.
चीनमध्ये पेट मार्केटची भरभराट का?
गेल्या काही वर्षापूर्वी चीन हा सगळ्यात जास्त लोकसंख्या असलेला देश म्हणून ओळखला जायचा. मात्र, याच देशामध्ये आता सरकार अधिकाधिक मुलांना जन्म घालण्यासाठी योजना राबवत आहे. गेल्या तीन वर्षापासून चीनचा प्रजनन दरांमध्ये मोठ्या प्रमाणावर घट होत आहे. तरुण दाम्पत्य एकाच बाळाला जन्म देऊ इच्छितात. तर काही दाम्पत्य बाळ नको या भूमिकेवर ठाम आहेत.
या अशा परिस्थितीत बाळाला जन्म देण्याऐवजी पाळीव प्राण्यांना जसं की कुत्रा आणि मांजरीचा सांभाळ करण्यावर चीनी दाम्पत्य भर देत आहेत. त्यामुळे चीनमध्ये लहान बालकांपेक्षा पाळीव प्राण्यांची संख्या ही जास्त आहे. म्हणूनच पाळीव प्राण्यांच्या संबंधित क्षेत्राची मोठ्या प्रमाणावर भरभराट होत आहे. 2024 साली चीनमध्ये 41.9 अब्ज डॉलरची उलाढाल झाली.
कुत्रा- मांजरीचं खाणं-पिणं, त्यांचं लसीकरण, औषधोपचार, त्यांचे आकर्षक कपडे, त्यांच्यासाठी असलेल्या विशेष सुविधा अशा विविध गोष्टींचा या क्षेत्रामध्ये समावेश आहे. 2023 सालच्या तुलनेत 2024 साली या क्षेत्राच्या अर्थकारणात 7.5 टक्क्याची वाढ झाली. 2027 पर्यंत हे मार्केट 400 अब्ज डॉलरचा टप्पा गाठेल असा अंदाज लावला जातो.
पाळीव प्राण्यांवर केला जाणारा खर्च
2023 मध्ये चीनमधल्या शहरी भागात 22 टक्के कुटुंबांनी पाळीव प्राणी कुत्रा किंवा मांजर विकत घेतली आहेत. ही लोकं त्यांच्या पाळीव प्राण्यावर मोठ्या प्रमाणावर खर्च करतात. 2020 मध्ये वर्षाला प्रत्येक कुटुंबानं सरासरी 78,324 रुपयांपर्यंतच खर्च केला आहे. घरामध्ये मांजर असेल तर तिच्यावर दरवर्षी 23,780 रुपये खर्च केला जातो. तर कुत्र्यावर त्याहून अधिक खर्च केला जातो. स्टॅटिस्टा या संकेतस्थळावर याविषयी माहिती उपलब्ध आहे.
हे ही वाचा : साडेबारा हजार वर्षांपूर्वी नामशेष झालेला लांडगा पुन्हा जिवंत!
चीनमध्ये क्लोनिंग कायदेशीर
चीन मध्ये प्राण्यांच्या क्लोनिंगला कायदेशीर परवानगी आहे. मात्र, मानवी क्लोनिंगला सक्त मनाई आहे. इथे क्लोनिंग करणाऱ्या एकूण तीन कंपन्या आहेत. जगभरात ज्या – ज्या देशात क्लोनिंगला अधिकृत मान्यता आहे अशा अमेरिका, दक्षिण कोरिया देशात सुद्धा प्राण्यांचं क्लोनिंग करणाऱ्या कंपन्या फारशा नाहीत.
चीनमध्ये सायनोजीन बायोटेक्नोलॉजी ही आघाडीची कंपनी आहे. याशिवाय व्हायजेन पेट अँड इक्वाईन आणि जेमिनी जेनेटिक्स यासुद्धा दोन कंपन्या कार्यरत आहेत. या कंपन्या कुत्र्याच्या क्लोनिंगसाठी 50,000 डॉलर आणि मांजरीच्या क्लोनिंगसाठी 40,000 डॉलर आकारते.
हे ही वाचा : प्लास्टिक इतकेच कागदी कप आणि प्लेट्सही धोकादायक
चीनमध्ये क्लोनिंग मार्केट का वाढतंय?
क्लोनिंगचे एवढे प्रचंड दर असूनही चीनमध्ये आपल्या पाळीव प्राण्याचं क्लोनिंग करण्याचं प्रमाण अधिक आहे. यामागे ट्रेंड फॉलो करणे या कारणापेक्षा भावनिक कारण हे जास्त आहे. अनेक नवदाम्पत्य हे बाळांना जन्म न देता पाळीव प्राण्यांना विकत घेण्यावर भर देतात. छोटी कुटुंबपद्धत असल्याने या पाळीव प्राण्यांना कुटुंबातला एक सदस्य म्हणून वाढवलं जातं. त्यांच्याशी त्या स्वरुपाचे भावनिक नातं तयार होतं. आणि मग अशा प्राण्यांच्या मृत्यूनंतर एकलकोंडेपणा, नैराश्य, तणावग्रस्त अशा मानसिक आजारांचं प्रमाण वाढतं. अशावेळी काही मानसिक उपचार घेऊन या परिस्थितीतून बाहेर येण्याऐवजी विज्ञानाद्वारे मिळालेल्या या संधीचा फायदा घेत प्राण्यांचं क्लोनिंग केलं जातं.
क्लोनिंग तंत्राला प्राणीमित्रांचा विरोध
दरम्यान, भूतदया असली तरी डीएनएच्या साहाय्याने त्यात प्राण्याचा प्रतिरूप जन्माला घालणे या क्लोनिंग प्रक्रियाला प्राणिमित्र विरोध दर्शवतात. त्यांच्या मते ही क्रूर आणि अन्यायकारक प्रक्रिया आहे. या क्लोनिंग प्रक्रियेतून जन्माला आलेला प्राणी शारीरिकदृष्ट्या तंदूरूस्त असण्याची शक्यता कमी असते. त्यामुळे त्याचा जीवनमान कार्यकाल कमी होतो. ते लवकर आजारी पडू शकतात.
तसेच ही क्लोनिंग प्रक्रिया 100 टक्के यशस्वी होत नाही. या प्रक्रियेचा सक्सेस दर हा केवळ 20 टक्के आहे. याचा अर्थ प्रक्रिया यशस्वी करण्यासाठी आणि ग्राहकांची मागणी पूर्ण करण्यासाठी एखाद्या गरोदर प्राण्याच्या पोटातून अंड काढून घेतलं जातं. आणि ते क्लोनिंग प्रक्रियेसाठी सरोगेट मादी प्राण्याच्या पोटात प्रत्योरोपित केलं जातं. या संपूर्ण प्रक्रियेत सरोगेट मादीच्या भूमिकेत असलेल्या प्राण्याला अनेकदा गरोदरपणाचा त्रास सहन करावा लागतो. अनेकदा गरोदर राहिल्याने त्या मादी प्राण्याच्या तब्येतीवरही नकारात्मक परिणाम होतात. तसंच एक संपूर्ण नवा जीव हा जन्मालाच येत नाही. त्यामुळे प्राणी मित्र या संपूर्ण वैज्ञानिक प्रक्रियेला अन्यायकारक प्रक्रिया म्हणून विरोध करतात.
