हजार वर्षांचा इतिहास लाभलेल्या ठाणे शहरावर वेगवेगळ्या काळात विविध राजवटी होऊन गेल्या. उत्तर कोकणाधिपती शिलाहारांपासून ते ज्यांच्या साम्राज्यावरचा सूर्य कधीच मावळत नसे, अशा ब्रिटिशांपर्यंत अनेकांनी या शहरावर आपला हक्क सांगितला. यातील सगळ्यात भयावह राजवट होती पोर्तुगिजांची. धर्मप्रसार हेच ध्येय असलेल्या या परकीय आक्रमकांनी ठाण्याच्या प्राचीन इतिहासाच्या खाणाखुणा मिटवल्या आणि आपल्या नवीन खुणा उभारल्या. ठाण्यावरच्या पोर्तुगिज राजवटीची सगळ्यात ठळक खूण बघायला मिळते ती ठाण्याच्या सुप्रसिध्द तलावपाळीवरती. जर उपलब्ध इतिहासातील नोंदी ग्राह्य धरल्या तर आग्र्यामध्ये जगप्रसिध्द ताजमहाल बांधला जाण्याआधी ठाण्यात एक वास्तू उभारली गेली होती. ही वास्तू आता नूतनीकरणानंतर नव्या रुपात पाहायला मिळते. पोर्तुगिज राजवटीची भक्कम खूण असलेली ही वास्तू म्हणजेच मासुंदा तलावाकाठचे चर्च अर्थात सेंट जॉन द बॅप्टिस्ट चर्च !
14 व्या शतकापासून ठाण्यात ख्रिस्ती धर्म
ठाण्यावर पोर्तुगिजांची सत्ता सुरू झाली ती सन 1535 पासून, मात्र पोर्तुगिजांनी आपल्या ठाण्यात ख्रिस्ती धर्म आणला नाहिय़े. तर त्या आधी सुमारे दोनशे वर्षांपासून म्हणजे 14 व्या शतकापासून ठाण्यात ख्रिस्ती धर्मीय लोक राहात होते. 16 व्या शतकात पोर्तुगिजांनी ठाण्यावर आपला अंमल सुरू केल्यानंतर शहरात आणि शहराबाहेर मिळून अनेक लहान मोठी चर्चेस आणि प्रार्थना मंदिरे उभारली.त्यातले एक प्रमुख होते लेक ऑफ सेंट ॲन्थोनी म्हणजेच मासूंदा तलावाच्या काठावरचे ‘सॅन्तो अन्तोनिओ चर्च’. हे चर्च 1582 मध्ये बांधण्यात आले. तेंव्हा हे फ्रॅन्सिस्कन पंथाचे चर्च होते. याच्या जवळच आजच्या टेंभी नाका परिसरात ठाणे गावातील धर्मांतरीत स्थानिक ख्रिश्चनांसाठी उभारलेलं सेंट जॉन द बॅप्टिस्ट हे पॅरिश चर्च होतं.
मराठ्यांकडून नेहमीच सर्व धर्मियांना अभय
मराठ्यांच्या सैन्याने ठाणे जिंकण्यासाठी केलेल्या चढाईमध्ये ठाण्यातील अनेक इमारतींचे,घरांचे आणि चर्चेसचे नुकसान झाले. त्यात या सेंट जॉन द बॅप्टिस्ट चर्चचे छप्परही भस्मसात झालं.पोर्तुगिजांनी ठाण्यातून काढता पाय घेतला पण ठाण्यातले स्थानिक ख्रिश्चन नागरीक इथेच होते. मराठ्यांनी ठाणे जिंकल्यानंतर आपल्या पध्दतीप्रमाणे अन्य धर्मियांना अभय दिले आणि आपापले धर्माचरण करायला परवानगी दिली. मग ठाण्यातील ख्रिस्ती नागरिकांनी गोव्याहून धर्मगुरूंना आमंत्रित केले आणि चर्च ऑफ सेंट ॲन्थोनीचे रुपांतर सेंट जॉन द बॅप्टिस्ट चर्चमध्ये करण्यात आले. तेव्हा पासून मासुंदाच्या काठावर ही ठाण्यातील ऐतिहासिक चर्चची वास्तू उभी आहे.
हे ही वाचा : ऐतिहासिक घोडबंदर किल्ला
72 फूट उंचीचा बेल टॉवर
पुढे 1802 पासून ठाण्यावर इंग्रजांचा अंमल सुरू झाला. 1882 मध्ये प्रसिध्द झालेल्या ठाण्याच्या पहिल्या गॅझेटियरमध्ये सेंट जॉन चर्चचे वर्णन वाचायला मिळते. त्यानुसार सेंट जॉन द बॅप्टिस्ट चर्चच्या उत्तरेस चर्चचा चौकोनी आकाराचा बेल टॉवर होता आणि त्यात असलेली प्रचंड घंटा ही पोर्तुगिजांनी भारतात आणलेल्या मोठ्या घंटांपैकी एक होती. हा बेल टॉवर 72 फूट उंच होता. या चर्चच्या दक्षिणेकडील दरवाजे अप्रतिम कोरीवकामाने नटलेले होते. तेव्हा या चर्चमध्ये प्रार्थनेच्या वेळी हार्मोनियम आणि व्हायोलिनचा वापर होत असे.
1905 मध्ये सुरू झालेल्या पोर्तुगीज शाळेचे नंतर इंग्रजी माध्यम
त्याकाळात या चर्चमध्ये अँग्लो–पोर्तुगीज शाळा भरत असे. या शाळेत साठ विद्यार्थी शिकत होते. सेंट जॉन द बॅप्टिस्ट चर्चचं नाव जोडलं गेलेलं आहे, ते याच नावाच्या शाळेबरोबर. ही शाळा चर्चच्या शेजारीच आहे. 1905 साली चर्चतर्फे चालवण्यात येणाऱ्या पोर्तुगीज माध्यमातील शाळेचं रुपांतर इंग्रजी माध्यमाच्या शाळेत करण्यात आलं. 1936 साली ही शाळा मॅट्रीकपर्यंत वाढवण्यात आली. तर 1964 मध्ये चर्चतर्फे ठाण्यातील के व्हिला भागात फक्त मुलींची शाळा – होलीक्रॉस कॉन्व्हेंट सुरू करण्यात आली. 1978 मध्ये चर्चच्या शैक्षणिक विभागाने एक मोठे पाऊल उचलले आणि मतिमंद मुलांसाठी खास शाळा सुरू केली. तत्कालीन सेंट जॉन स्कूलचे मुख्याध्यापक फादर हर्क्युलिअन सिल्वेरिया यांनी ‘स्कूल फॉर चिल्ड्रेन इन नीड ऑफ स्पेशल केअर’ ही शाळा सुरू करुन ठाणे शहर आणि परिसरातील अनेक पालकांसाठी – मुलांसाठी आशेचा दीपच उजळला. याच काळात सेंट जॉन द बॅप्टिस्ट स्कूलची प्रगती ज्युनिअर कॉलेजपर्यंत झाली. या चर्चचं एक वेगळेपण सांगायचं तर 1977 मध्ये या चर्चचे एक वार्तापत्र – ‘बॅप्टिस्ट बझ’ नावाने सुरू करण्यात आलं होतं.
हे ही वाचा : क्षमतांची जाणीव करून देणारी ‘क्षमता’
मूळ ढाच्याला धक्का न लावता 400 वर्षांपूर्वीच्या वास्तूचे कलात्मक नूतनीकरण
1881 साली ब्रिटिशांनी ठाण्याची पहिली जनगणना केली तेव्हा ठाण्याची लोकसंख्या होती एकूण 14,456 आणि त्यात ख्रिस्ती धर्मियांची संख्या होती 1094. आधुनिक काळात या चर्चची पहिल्यांदा डागडूजी करण्यात आली ती 1902 ते 1906 च्या दरम्यान. या चर्चच्या ऐतिहासीक वाटचालीमधला एक सर्वात महत्वाचा टप्पा म्हणजे या ऐतिहासिक वास्तूचं केलेलं कलात्मक नूतनीकरण. मूळ इमारतीच्या ढाच्याला धक्का न लावता, ती आणखी मजबूत, सुंदर आणि टिकाऊ करण्याचं आव्हान होतं. तज्ञांच्या मदतीने हे आव्हान 2014–15 मध्ये यशस्वीपणे पेलण्यात आलं. सुमारे सोळा महिने हे नूतनीकरणाचे काम सुरू होते. आता ही चारशे वर्षांपूर्वीची वास्तू नव्या रुपात आणि दिमाखदार स्वरुपात पाहायला मिळते.
याच चर्चमध्ये ठाण्यातले अनेक ख्रिस्तीधर्मिय प्रार्थनेसाठी,परमदयाळू प्रभूची करुणा भाकण्यासाठी गेली अनेक शतके एकत्र येत आहेत. ख्रिसमस, गुड फ्रायडे, ईस्टर संडे असे ख्रिस्ति धर्मियांसाठी महत्वाचे असलेले सण मोठ्या उत्साहाने साजरे करतात. ठाण्याच्या बहुपैलू आणि संमिश्र समाजजीवनाचे प्रतिबिम्बच सेंट जॉन द बॅप्टिस्ट चर्चच्या रुपानं पाहायला मिळतं. हे हेरिटेज धार्मिक ठिकाण ठाण्याच्या ऐतिहासिक परंपरेतील महत्वाचे स्थान आहे, याचा सन्मान सर्वांनी करायला हवा.
