शेकडो वर्षांचा इतिहास आणि परंपरा लाभलेल्या ठाणे शहरातील टेंभी नाका परिसर इतिहास काळापासूनच महत्वाचा ठरला आहे. या परिसरात फक्त पाचशे- सातशे मीटरच्या परिसरात चार-पाच धर्मांची प्राचीन उपासना मंदिरे एकवटलेली पाहायला मिळतात. ठाणे शहराच्या बहुधार्मिक आणि संमिश्र समाजजीवनाची वीण जणू या परिसरात घट्ट विणलेली आहे. दहाव्या – अकराव्या शतकापासून व्यापारी केंद्र आणि बंदर म्हणून विकसीत झालेल्या ठाण्यात वेगवेगळ्या समाजाचे लोक एकत्रितपणे, सलोख्याने राहणे स्वाभाविकच आहे.
ठाण्यातील ज्यू बांधव
पहिल्या गॅझेटियरमधील नोंदीनुसार, 1881 साली केलेल्या ठाण्याच्या जनगणनेत हिंदू, मुस्लीम, ख्रिश्चन धर्मियांबरोबरच 165 ज्यू नागरिक देखील असल्याची नोंद आहे. त्याआधीपासून ज्यूंची वस्ती या नगरात होती कारण सध्या कॅडबरी कंपनीच्या पुढे जे ज्यू समाजाचे कब्रस्तान आहे. त्याच्या अलिकडे रस्त्याच्या कामात पाचशे वर्षांपूर्वीचे ज्यू लोकांचे कब्रस्तान सापडले, जिथे बाळाजी मुसाजी डमर्डेकर यांची कबर सापडली.
ठाणे-मुंबई रेल्वे मार्ग सुरू झाला. या मार्गाच्या बांधणीसाठी, नंतर रेल्वेचे ड्रायव्हर, अधिकारी, हिशोब तपासनिस, इंजिनिअर्स म्हणून अनेक बेने इस्रायली काम करत होते. त्यातील काहींनी ठाण्यात राहायला सुरुवात केली. मग सरकारी खात्यांमधून निवृत्त झालेले,लष्करातून निवृत्त झालेले बेने इस्रायली पण ठाण्याकडे वळले. हळूहळू ठाण्यातील ज्यू समाजाची वस्ती वाढू लागली.
हे ही वाचा : ठाण्याचं ग्रामदैवत श्री कौपिनेश्वर मंदिर
सिनेगॉगची निर्मिती
या समाजातल्या लोकांनी सुरुवातीला चरई, धोबी आळी, सिव्हिल हॉस्पिटल, चेंदणी कोळीवाडा, कोलबाड रोड या परिसरात आपली घरे थाटली. मात्र या लोकांना ठाण्यात प्रार्थना मंदिर नव्हते. त्यामुळे प्रार्थना मंदिर उभारण्यासाठी ठाण्यातील बेने इस्रायली समाजातील लोकांनी वर्गणी गोळा करुन 26 मार्च 1878 रोजी ठाण्यातील सिनेगॉगची पायाभरणी केली. या पवित्रकामासाठी तेव्हा 8540 रुपये इतकी लोक वर्गणी जमवली होती. 1879 च्या डिसेंबर महिन्यात प्रार्थना मंदिराचे बांधकाम पूर्ण झालं. हनुखा सणाच्या मुहूर्तावर 30 डिसेंबर 1879 रोजी हे प्रार्थनामंदिर ज्यू समाजाला अर्पण करण्यात आले. या प्रार्थना मंदिराचे नाव आहे ‘शाआर हाशमाइम ’ म्हणजे ‘स्वर्गाचे प्रवेशद्वार’.
हे ही वाचा : चारशे वर्षांपूर्वीचे प्रार्थनास्थळ – सेंट जॉन द बॅप्टिस्ट चर्च
सिनेगॉगचं नूतनीकरण
काळ पुढे गेला. इस्रायली लोकांचे स्वतःचे राष्ट्र ‘इस्रायल’ जगाच्या नकाशावर अवतरले आणि भारतातील अनेक ज्यू तिकडे गेले. मात्र आजही भारतातील एकूण ज्यू समाजापैकी सुमारे 40 टक्के ठाणे शहर आणि परिसरात एकवटलेला आहे. त्यामुळे जुन्या प्रार्थना मंदिराचे नुतनीकरण ही काळाची गरज ठरली.
मूळ वास्तू भक्कम दगडी बांधणीची आणि गॉथिक वास्तुशैलीचा ठसा मिरवणारी होती. नूतनीकरणात विस्तार करतानाच जुने रुप बदलणार नाही याची काळजी घेण्यात आली. या नुतनीकरणासाठी संपूर्ण महाराष्ट्रातील ज्यू समाजातून निधी उभारण्यात आला आणि 3 सप्टेंबर 2000 रोजी नव्या रुपातील प्रार्थना मंदिराची वास्तू ज्यू समाजाला अर्पण करण्यात आली.
150 वर्ष जुनं ‘शोफर’ आणि सिनेगॉग चौक
या प्रार्थनामंदिरातील ‘शोफर’ ( मेंढीच्या शिंगाचे वाद्य) 150 वर्ष पुरातन आहे. आजही ‘रोश हशनाह’( ज्यू नव वर्ष दिन) साजरा करताना ते वाजवले जाते. 4 जून 2002 रोजी हे प्रार्थना मंदिर जिथे आहे त्या चौकाला ठाणे महापालिकेतर्फे ‘सिनेगॉग चौक’ असे नाव देण्यात आले. त्या सोहोळ्याला काउन्सिल जनरल ऑफ इस्रायल डोव्ह सेगेव्ह स्टाइनबर्ग हे उपस्थित होते.
ठाण्याच्या सामाजिक-सांस्कृतिक-शैक्षणिक-आर्थिक घडामोडींमध्ये ज्यू समाज जसा मिसळून गेलेला आहे. त्याचप्रमाणे गेली 146 वर्षे हे प्रार्थना मंदिर ठाण्याच्या उथळसर विभागात मिसळून गेले आहे.
