रक्षाबंधनाच्या सणाला बहीण-भावाच्या नात्याचा गोडवा रेशीमधाग्याच्या बंधनातून साजरा होतो. या रेशीम बंधातून केवळ नात्याचेच बंध जुळवले जात नाहीत तर रोजगाराच्या संधीही निर्माण होतात. नैसर्गिक साधनसंपत्तीतून राखी तयार करत आदिवासी भागातील महिलांनी स्वत:साठी रोजगार निर्माण केला आहे. जाणून घेऊयात आदिवासी महिलांचा यशस्वी राखी व्यवसायाचा प्रवास.
मेळघाटातील आदिवासी महिला आणि बांबूच्या आकर्षक राख्या
मेळघाट म्हटलं की, आपल्या डोळ्यासमोर येतात घनदाट जंगलं आणि उंच डोंगर. वाघ आणि इतर प्राण्यांसाठी प्रसिद्ध असलेल्या या मेळघाटात कोरकू, गोंड आणि भिल्ल यासारख्या अनेक आदिवासी जमाती राहतात. या लोकांचं जीवन खूप कठीण आहे. कुपोषण, निरक्षरता आणि रोजगाराची कमतरता यासारख्या समस्यांचा सामना ते नेहमी करत असतात. अनेक पुरुष रोजगारासाठी बाहेर जातात, त्यामुळे त्यांची कुटुंब विखुरलेली आहेत.
या गंभीर परिस्थितीवर उपाय म्हणून, सुनील आणि निरुपमा देशपांडे यांनी एक वेगळी वाट शोधली. त्यांनी पाहिलं की मेळघाटच्या जंगलात बांबू खूप मोठ्या प्रमाणात उपलब्ध आहेत. मग त्यांनी याच बांबूचा वापर करून स्थानिक लोकांना रोजगार देण्याचा विचार केला. त्यांनी ‘संपूर्ण बांबू केंद्र’ नावाची एक संस्था सुरू केली. या संस्थेमार्फत त्यांनी आदिवासी महिलांना बांबूपासून अनेक सुंदर वस्तू बनवण्याचं प्रशिक्षण दिलं. आणि आज याच बांबूपासून बनवलेल्या राख्या देशभरात लोकप्रिय होत आहेत.
आपुलकी आणि सर्जनशीलतेचं बंधन
मेळघाटातील महिलांनी तयार केलेल्या या राख्या फक्त एक धागा नाहीत, तर त्यांची कलाकृती आहे. बांबूच्या अतिशय बारीक काड्या आणि सालीपासून या राख्या तयार होतात. त्यावर सुंदर नक्षीकाम केलं जातं, ज्यामुळे त्या खूप आकर्षक दिसतात. कागद किंवा कापडाच्या राख्यांपेक्षा या बांबूच्या राख्या दिसायला खूप वेगळ्या आणि सुंदर आहेत.
पण या राख्यांची खरी ओळख त्यांच्या खास वैशिष्ट्यात आहे. या राख्या पूर्णपणे नैसर्गिक आणि पर्यावरणपूरक आहेत. राखीचा वापर झाल्यावर तुम्ही त्या मातीत टाकल्या, तर त्यातून झाड उगवू शकतं. पर्यावरणाचं रक्षण करण्याचा एक सुंदर संदेश या राख्यांमधून दिला जातो.
पर्यावरणपूरक व्यवसाय
‘संपूर्ण बांबू केंद्र’ या संस्थेचा उद्देश आदिवासी महिलांना मदत करणं नाही, तर त्यांना स्वावलंबी बनवणं आहे. राख्यांच्या विक्रीतून मिळणारा पैसा थेट या महिलांच्या हातात जातो. त्यामुळे त्यांना आर्थिक आधार मिळतो आणि त्या स्वतःच्या पायावर उभ्या राहू शकतात.
या वर्षी संस्थेने एक लाखाहून अधिक राख्या तयार केल्या असून, या राख्यांना अमरावती, नागपूर, मुंबईसारख्या मोठ्या शहरांमध्ये आणि देशात इतर ठिकाणीही चांगली मागणी आहे. फक्त राख्यांच्या विक्रीतूनच केंद्राला 25 ते 30 लाख रुपयांचा नफा झाला आहे. रोजगाराची ही एक छोटीशी सुरुवात हळूहळू एक मोठा व्यवसाय बनत आहे.
आपल्यापैकी प्रत्येकाने जर किमान 300 रुपयांच्या बांबूच्या राख्या खरेदी केल्या, तर ‘मेळघाटची राखी’ हा एक मोठा ब्रँड म्हणून उभा राहू शकतो. त्यामुळे पुढच्या वेळेस तुम्ही राखी खरेदी कराल, तेव्हा ‘मेळघाटची राखी’ नक्की घ्या. तुमची छोटीशी खरेदी या महिलांच्या आयुष्यात मोठं परिवर्तन घडवून आणू शकते.
