भारताच्या भूगर्भशास्त्रज्ञांनी नुकतेच एक महत्त्वपूर्ण संशोधन केले आहे. ज्यात भारतीय उपखंडाच्या भूगर्भातील प्लेटच्या एका भागात मोठे बदल होत असल्याचे दिसून आले आहे. या संशोधनानुसार, भारतीय प्लेटचा एक भाग दोन भागांत विभागला जात आहे. या प्रक्रियेला ‘डेलामीनेशन‘ (Delamination) म्हणतात. यामध्ये भारतीय प्लेटच्या खालच्या जाड भागाचे विभाजन होऊन, त्याच्या जागी तप्त खडकांचा स्तर ( hot mantle rock ) निर्माण होत आहे.
डेलामीनेशन प्रक्रिया काय आहे?
डेलामीनेशन म्हणजे एक प्लेटचा खालचा दाट भाग वरच्या भागापासून वेगळा होतो. यामुळे त्या जागेत तप्त खडक येऊ शकतात. या प्रक्रियेमुळे अनेक भूगर्भीय बदल होऊ शकतात, जसे की भूकंप वगैरे.
हिमालय पर्वताची उत्पत्ती आणि टेक्टॉनिक प्लेट्सची टक्कर
पृथ्वीवरील सर्वात उंच पर्वत हिमालय पर्वत आहे. हा पर्वत भारतीय आणि युरेशियन टेक्टॉनिक प्लेट्सच्या धडकेतून निर्माण झाला. गेल्या 60 लाख वर्षांपासून या दोन प्लेट्स एकमेकांना धडकत आहेत आणि यामुळे भूगर्भात अनेक बदल घडले आहेत, जे अजूनही शास्त्रज्ञांसाठी गूढ आहेत.
खंडीय आणि समुद्री प्लेट्समधील फरक
समुद्राच्या खडकांच्या प्लेट्स या खूप घट्ट असतात, त्यामुळे ते पृथ्वीच्या मॅन्टलमध्ये सहज बुडतात. याउलट, खंडीय प्लेट्स मात्र जाड आणि हलक्या असतात, त्यामुळे त्या मॅन्टलमध्ये सहज बुडू शकत नाहीत.
भारतीय प्लेटच्या वर्तनाचे प्रमुख सिद्धांत
- पहिला सिद्धांत: भारतीय प्लेट सबडक्शनला (खालच्या दिशेने बुडणे) प्रतिकार करते. म्हणजेच, भारतीय प्लेट तिबेटच्या खाली सहजपणे बुडत नाही, तर ती आडवी सरकते आणि तिबेटच्या खाली जाऊन स्थित राहते.
- दुसरा सिद्धांत: भारतीय प्लेटच्या वरील हलक्या भागामध्ये टक्करीच्या काठावर तडा पडल्यामुळे खालचा दाट भाग पृथ्वीच्या मॅन्टलमध्ये बुडतो.
डाऊ वेन हिंसबर्गन यांचे महत्त्वाचे निरीक्षण
यूट्रेक्ट विद्यापीठातील भूगर्भशास्त्रज्ञ डाऊ वेन हिंसबर्गन यांनी सांगितले की, “आम्हाला याआधी माहित नव्हतं की प्लेट्समध्ये अशा प्रकारे बदल होऊ शकतात. हे भूगर्भशास्त्रासाठी खूप महत्त्वाचे आहे.”
हे संशोधन अमेरिकन जिओफिजिकल युनियनच्या परिषदेत सादर करण्यात आले आणि ऑनलाइन प्रीप्रिंट म्हणूनही प्रकाशित केले गेले. यामुळे हिमालयांच्या निर्माण प्रक्रियेचा अधिक चांगला अभ्यास होईल आणि भूकंपाचा धोका कसा आहे हे समजून घेण्यात मदत होईल.
हिमालयातील प्लेट फाटण्याचे अध्ययन
हिमालयातील टक्कर क्षेत्र हे टेक्टॉनिक प्लेट्सच्या तडक्याचा अभ्यास करण्यासाठी एक महत्त्वाचे ठिकाण आहे. येथे प्लेट्स एकमेकांना धडकतात, आणि यामुळे प्लेट्स तुटण्याची आणि फाटण्याची प्रक्रिया होते. टक्कर सुरू होण्यापूर्वी, भारतीय प्लेटमध्ये जाडी आणि रचनेची समज प्राप्त होतो. यामुळे हिमालयातील भूकंपीय संकटांची आणि भूतकाळातील भूगर्भीय घटनांची अधिक स्पष्टता मिळू शकते.
भारतीय प्लेटच्या भिन्न जाडीमुळे आणि रचनेमुळे हिमालयाच्या काठावर वक्राकार रचना तयार झाली. हे एक महत्त्वाचे कारण आहे की, टक्कर सुरू झाल्यापासून हिमालय एक मोठा पर्वतशिखर बनला आहे आणि त्याचा आकार हा वाढतच आहे.
स्टॅनफर्ड विद्यापीठाचे शास्त्रज्ञ सायमन क्लेम्परर यांचे संशोधन
स्टॅनफर्ड विद्यापीठाचे शास्त्रज्ञ सायमन क्लेम्परर यांनी भारतीय उत्तर-पूर्व भागातील अस्थिर क्षेत्राचा अभ्यास केला, जिथे प्लेट्स वळतात आणि फाटण्याची शक्यता आहे. त्यांच्या संशोधनात तिबेटमधील झऱ्यांमधून हेलियम-3 आयसोटोप मोजले गेले, त्यामुळे मॅन्टल खडकांची उपस्थिती आणि बंद पडलेल्या क्रस्टमधून वायूंचे बाहेर येणे समजले. यामुळे भूगर्भशास्त्रज्ञांना भूकंपीय आणि भूगर्भीय घटनांचे योग्य मूल्यांकन करता येईल.
भूकंपाच्या धोका आणि भविष्यातील परिणाम
अलीकडील अभ्यासात संशोधकांना झऱ्यांच्या पाणी साठ्यात विविधता आढळली आहे. काही झऱ्यांचे पाणी जमिनीच्या वरच्या थरातून येत होते. तर काही झऱ्यांचे पाणी जमिनीच्या खोलवरून येत होते. यावरून असे दिसून आले की, भारतीय भूभागाचा एक भाग तिबेटच्या खाली घसरत आहे आणि त्याच्या खालच्या थरातून गरम खडक येत आहेत.
भारतीय प्लेटच्या डेलामीनेशन प्रक्रियेवर आधारित या महत्त्वपूर्ण संशोधनामुळे भूगर्भशास्त्रज्ञांना भविष्यात भूकंपांचा धोका, प्लेट्सच्या गतीचा अभ्यास आणि भूगर्भीय घटनांची अधिक माहिती मिळवता येईल.
