विठुराया महिनाभर चंद्रभागेत विष्णुपदावर वस्तीला

त्रिभंगी देहुडा ठाण मांडूनिया माये।

कल्पद्रुमा तळी वेळू वाजवितू आहे।

अठ्ठावीस युगांपासून कर कटेवर ठेवून उभा असलेला विठ्ठाया मार्गशीर्ष महिन्यात चंद्रभागेतील विष्णुपद मंदिरात वास्तव्याला असतो. तब्बल महिनाभर त्याचा मुक्काम या विष्णुपद मंदिरात असतो. दरवर्षी कार्तिक वद्य अमावास्येला विठुराया इथे येतात आणि महिनाभर विश्रांती घेऊन मार्गशीर्ष वद्य अमावास्येला पुन्हा वाजत गाजत रथातून मंदिराकडे परततात. या रथाला जोंधळ्याची ताटे बांधलेली असतात. या महिन्यातच हुरडा सुरू होतो. त्यामुळे ही प्रथा पडली असावी, असा माझा कयास आहे. या मंदिराकडे येण्याचे दोन मार्ग आहेत एक पायी चालत येणे आणि दूसरा मार्ग म्हणजे नदीच्या पात्रातून नौकानयन करत या मंदिराकडे येणे. नौकानयन करत येत असताना आधी पात्रातील नारद मुर्तीचे मंदिर लागते.

रुक्मिणीचा रुसवा

या मंदिराबाबत प‌द्म प्राणात एक आख्यायिका आहे. जेव्हा रुक्मिणी विठुरायावर रुसून दिंडीर वनात आली, तेव्हा देवीच्या शोधात विठुराय पंढरपुरात सर्वात प्रथम ज्या ठिकाणी आले, ते ठिकाण म्हणजे चंद्रभागेच्या पात्रातील एक मोठा खडक, या ठिकाणी एका मोठ्या शिळेवर मध्यभागी देवाचे समचरण आणि देहडाचरण अशी दोन्ही प्रकारची पावलं उमटलेली आहेत. त्यासोबत काठी ठेवल्याची आणि काल्याच्या वाडग्याची खूण दिसते. या शिळेवर दगडी मंडप उभारण्यात आला आहे. या मंडपाच्या खांबावर चतुर्भुज समचरण विष्णुमूतौ आणि देहुडाचरण मुरलीधराची मूर्ती कोरण्यात आली आहे.

चंद्रभागेच्या पात्रात मध्यभागी खडकावर श्रीहरीची पावले

विठ्ठलाने या ठिकाणी आपले सवंगडी आणि गाईसह क्रीडा केल्या. या ठिकाणी सर्वांनी मिळून भोजन केलं. तेव्हा इथं देवाची आणि सोबत असलेल्या गाईची पावलं उमटली. विठ्ठल हा विष्णूचाच एक अवतार समजला जातो. त्यामुळे विष्णूचा अवतार असल्यानं इथं या चंद्रभागेतील खडकावरील ठिकाणाला विष्णुपद’ असं नाव मिळालं.

पुष्पावती नदी आणि भीमा यांच्या संगमावरती हे काळ्या दगडातील सुंदर मंदिर उभे आहे. मुख्य रस्त्यापासून मंदिराकडे येण्यासाठी एक अत्यंत सुंदर असा दगडी पूल आहे. येथील पदचिन्हांसाठी श्री संत धामणगावकरांनी येथे एक पार बांधला आणि नंतर इसवी सन 1785 मध्ये चिंतो नागेश बडवे यांनी हे सुंदर दगडी मंदिर बांधले. श्रीपुरचे आगाशे प्रत्येक महिन्याच्या अमावस्येला येथे दर्शनाला येत. त्यांनी येथे भाविकांच्या सोयीसाठी घाट आणि दगडी पूल बांधला.

विठ्ठलासाठी मुगाची खिचड़ी आणि लिंबाचं लोणचं

मार्गशीर्ष महिन्यात या बेटावर मुक्कामाला असलेल्या पांडुरंगाला मुगाची खिचडी पापड, लिंबाचे लोणचे, तूपाची वाटी आणि रव्याचा शिरा असा नैवेद्य दाखवला जातो. रोज पहाटे येथे श्रीविष्णुसहस्रनामाचा पाठही होतो.

पारंपरिक पदार्थाची मेजवानी

या दिवसात पंढरपुरातील बरेच लोक आपापली शिदोरी घेऊन येऊन वनभोजनाचा आनंद घेण्यासाठी या विष्णुपद मंदिराकडे येतात. या शिदोरीत धपाटे, तिळाच्या पोळ्या, शेगपोळी, बाजरीची भाकरी, वांग्याची भाजी, पेंडपाला, खव्याचे विविध पदार्थ असा जंगी बेत असतो.

विष्णुपदाच्या आवारात पक्ष्यांची दुनिया

धार्मिक कारणाने प्रसिद्ध असलेल्या या विष्णू पदाला अजून एक आगळीवेगळी बाजू आहे. ती म्हणजे पक्ष्यांचं विश्व या परिसरात अनेक वेगवेगळे पक्षी आढळतात. त्यामुळे हे सर्व वातावरण आणखीन रमणीय होते. विष्णू पदाच्या मंदिराच्या बाहेरच्या बाजूला भांडीक पक्षाची अत्यंत वैशिष्ट्यपूर्ण अशी घरटी आढळतात.

भांडीक पक्षी

चिमणीएवढ्या आकाराचा आणि वेगाने उडणाऱ्या या पक्ष्यांना ‘देवकिन्हई’ असंही म्हणतात. लांब व रुंद शेपुट वरवर दुभंगलेली, काळसर तपकीरी मुकुट, कंठ आणि छातीवर आर्या असं या पक्षांचं मनमोहक रूप आहे.

या पक्षांची घरटी मातीने बनवलेली असतात. मातीचे गोळे बनवून ते लाळेने एकमेकांना चिकटवून ते आपलं घरटं तयार करतात. अगदी गारुड्यांच्या पूंगीसारखी या घरट्याचा आकार असतो.

आर्ली पक्षी

डिसेंबर जानेवारी महिन्यात चंद्रभागा नदीच्या पात्रातील पाणी कमी झालेले असते. त्यामुळे येथे चिखल मिश्रित वाळ आढळते. छोटा आर्ली पक्षी नदीपात्रात खड्‌डे करून त्यात अंडी घालतो. येथून थोडेसे पुढे नदीपात्रात गोपाळपूरचा बंधारा आहे. तिथे पाणी अडवल्यामुळे इथे दलदलीचा प्रदेश झाला आहे. त्यामुळे पक्षांना मुबलक प्रमाणात विविध प्रकारचे खाद्य सहज मिळतं.

स्थानिक आणि स्थलांतरीत अशा शंभर प्रकारच्या पक्षांचा अधिवास

सुमारे 100 प्रकारचे पक्षी येथे आढळतात. विष्णूपदाच्या वरती नदी किनाऱ्यावर वृक्ष राजे आहे, तेथे तांबटाची वेळ आढळते. त्याचबरोबर स्वर्गीय नर्तक हा अत्यंत देखणा पक्षी तेथे बऱ्याच वेळा पाहायला मिळतो. याच हंगामात ओपन बिल्ड स्टार्क म्हणजेच उघड्या चोचीचा करकोचा वाळवंटातील शंख शिंपल्यातील कीटक टिपायला येथे येतो. रंगीत करकोचे, अबलख मैना देखील खूप मोठ्या संख्येने आढळतात.

कमीत कमी पाच ते सहा हजार किलोमीटरचा प्रवास करून अनेक स्थलांतरित पक्षी इथे येतात. टिटवी, शेकाट्या हे देखील खूप मोठ्या संख्येने येथे आहेत.

पाहायला सगळ्यात देखणा पक्षी म्हणजे किंगफिशर तो येथे अनेक वेळा शिकार करताना दिसतो. त्याची शिकारीची एक अनोखी अशी रीत आहे. एखाद्‌या खडकावर बसून तो पहिल्यांदा लक्ष्याचा अंदाज घेतो त्यानंतर अत्यंत देखणा सुर मारत माशाची शिकार करतो. शिकार घेऊन पुन्हा त्याच खडकावर येऊन आपटून आपटून मग तो मासा खातो.

भक्तिभावात पर्यावरणाचीही काळजी घ्यावी

भगवान श्रीकृष्ण यांनी आपल्या सवंगड्यांसह या ठिकाणी एकत्र येऊन काला केला अशी ही पवित्र जागा आहे. या जागी भेट देताना आपणही काळजी घेतली पाहिजे. इथला निसर्गरम्य परिसर स्वच्छ व सुंदर रहावा यासाठी येथे जाताना

सोबत प्लास्टिक घेऊ नये. क्वचित प्रसंगी न्यायची वेळ आल्यास ते गौळा करून नगरपालिकेने निर्देशित केलेल्या कचराकुंडीतच ते टाकावे.