मराठा आरक्षणाच्या चार दशकांपासून सुरू असलेल्या लढ्याचं स्वरुप आता आणखी तीव्र होऊ लागलं आहे. गेल्या काही वर्षांत या आंदोलनाचा चेहरा म्हणून उदयास आलेले मनोज जरांगे-पाटील यांनी शुक्रवार, 29 ऑगस्टपासून मुंबईतील ऐतिहासिक आझाद मैदानावर आमरण उपोषण सुरू केलं. इतर मागासवर्गीय समाजाच्या कोट्यातून मराठा आरक्षण लागू होईपर्यंत परतणार नसल्याचे शुक्रवारी संध्याकाळी जरांगे यांनी जाहीर केले.
जरांगे-पाटील यांनी शुक्रवारी सकाळी 10 वाजता आमरण उपोषण सुरू केले. त्यांच्या हजारो समर्थकांनी भगव्या टोप्या आणि स्कार्फ परिधान करून, ‘एक मराठा, लाख मराठा’, ‘चलो मुंबई’, ‘मनोज दादा….आगे बडो, हम तुम्हारे साथ है’ अशा घोषणा देत त्यांना पाठिंबा दिला.
आझाद मैदानावर आणि छत्रपती शिवाजी महाराज टर्मिनसमध्ये आश्रय घेतलेल्या अनेक मराठा आंदोलकांच्या उत्साहावर अधूनमधून येणाऱ्या पावसानेही परिणाम काहीच परिणाम केला नाही.
या आंदोलनांमुळे सत्ताधारी महायुती आणि विरोधी महाविकास आघाडी यांच्यात लगेचच आरोप-प्रत्यारोप सुरू झाले. त्यांनी एकमेकांवर मराठ्यांच्या मागण्यांकडे दुर्लक्ष केल्याचा आणि त्यांच्या भावनांशी खेळल्याचा आरोप केला.
जालना जिल्ह्यातील अंतरवलीसराटी गावातून मुंबईत आलेले जरांगे-पाटील यांनी आमरण उपोषण सुरू करण्यापूर्वी छत्रपती शिवाजी महाराज आणि गणपतीचं दर्शन घेतलं.
जरांगे-पाटील यांची मागणी म्हणजे मराठ्यांना ओबीसी अंतर्गत समाविष्ट असलेल्या कुणबी म्हणून आरक्षण लागू करावे. या मागणीवर ओबीसी आक्षेप घेत आहेत आणि त्यांनी शनिवारपासून नागपुरात समांतर आंदोलन सुरू करण्याची धमकी दिली आहे.
“मी गोळ्यांना तोंड द्यायला तयार आहे…मी तुरुंगात जाायला तयार आहे…काहीही झाले तरी, मी मागे हटणार नाही,” असे जरांगे-पाटील यांनी आंदोलन सुरू करताना मोठ्या जमावाला संबोधित केले.
सरकारचे कोणतेही औपचारिक प्रतिनिधीमंडळ त्यांच्याकडे आले नसल्याने जरांगे संतप्त झाले आणि “सरकारने खेळ खेळणे थांबवावे.” असं वक्तव्य त्यांनी केलं.
मुंबई पोलिसांनी जरांगे-पाटील यांना आंदोलन करण्यासाठी एक दिवसाची परवानगी दिली होती. पण त्यांनी तिथेच राहण्याचा निर्णय घेतल्यामुळे, पोलिसांनी शनिवारी परवानगी एक दिवस वाढवली आहे.
जरांगे-पाटील यांनी त्यांच्या समर्थकांना पोलिस आणि प्रशासनाला सहकार्य करण्याचे आवाहन केले. त्यांनी आपल्या समर्थकांना भावनिक साद घातली, “कोणतीही दगडफेक, जाळपोळ करू नये. माझे एक कुटुंब आहे… पण ज्या कारणासाठी मी मराठा समाजाला माझे कुटुंब बनवले आहे… आपण असे काहीही करू नये. ज्यामुळे आपल्याला लाज वाटेल… संपूर्ण समाज आपल्याकडे पाहत आहे… तुमच्या मनात फक्त विजय असावा.”
गेल्या दोन वर्षांपासून या मोहिमेचे नेतृत्व करणारे आणि त्याचा चेहरा बनलेले शिवबा संघटनेचे संस्थापक जरांगे-पाटील म्हणाले की ते मागे हटणार नाहीत.
दरम्यान, महाराष्ट्राचे मुख्यमंत्री देवेंद्र फडणवीस आणि त्यांचे दोन उपमुख्यमंत्री एकनाथ शिंदे आणि अजित पवार यांनी सरकारला मराठ्यांच्या प्रश्नांबद्दल सहानुभूती असल्याचे प्रतिपादन केले.
“आम्हाला खात्री आहे की आम्ही हा प्रश्न सोडवू,” असे फडणवीस म्हणाले. जरांगे-पाटील यांनी कोणतीही अनुचित घटना घडू नये याची खबरदारी घ्यावी. “लोकशाही व्यवस्थेत, प्रत्येकाला त्यांची मागणी पूर्ण करण्यासाठी निषेध करण्याचा अधिकार आहे, परंतु ते करताना, कोणतीही अनुचित घटना घडणार नाही याची खबरदारी घेतली पाहिजे. अगदी जरांगे-पाटील यांनीही समर्थकांना हे सांगितले आहे,” असे फडणवीस म्हणाले.
“मुंबई उच्च न्यायालयाने आझाद मैदानावर आंदोलनासाठी एक दिवसाची परवानगी दिली आहे; पण, जरांगे पाटील यांनी त्यांचे आंदोलन सुरू ठेवण्यासाठी आणखी दिवस मागितले आहेत. पोलिस आणि स्थानिक प्रशासन याकडे लक्ष देतील आणि त्यावर सकारात्मक कारवाई करतील. आम्ही न्यायालयाच्या मार्गदर्शक तत्त्वांनुसार काम करत आहोत आणि प्रशासनही त्याचे पालन करेल. आम्ही आता न्यायालयाच्या आदेशांचे पालन करत आहोत,” असे मुख्यमंत्री म्हणाले.
शिंदे यांनी दिला उद्धव यांना दोष
दरम्यान, उपमुख्यमंत्री एकनाथ शिंदे यांनी नोव्हेंबर 2019 ते जून 2022 दरम्यान सत्तेत असताना मराठा आरक्षण रोखल्याबद्दल विरोधी महाविकास आघाडीवर टीका केली.
शिवसेनेचे प्रमुख नेते शिंदे यांनी शिवसेना (उबाठा) प्रमुख आणि माजी मुख्यमंत्री उद्धव ठाकरे यांच्यावर तीव्र हल्ला चढवला. “2016-17 मध्ये, तत्कालीन मुख्यमंत्री देवेंद्र फडणवीस यांनी मराठा समाजाला आरक्षण देण्यासाठी काम केले होते. पण, काही लोक त्याविरुद्ध सर्वोच्च न्यायालयात गेले. महाविकास आघाडी सरकार आणि ठाकरे न्यायालयात मराठा आरक्षणाचे समर्थन करण्यात अपयशी ठरले,” असा आरोप त्यांनी केला.
“मी महायुती सरकारचे नेतृत्व करत असताना, मराठा समाजाला 10 टक्के आरक्षण देण्यात आले होते आणि आजही या समुदायाला त्याचा फायदा होत आहे. कुणबींची संख्या ओळखण्यासाठी आणि ओळखण्यासाठी न्यायमूर्ती शिंदे यांच्या अध्यक्षतेखाली एक समिती स्थापन करण्यात आली होती आणि ती अजूनही कार्यरत आहे. सारथीच्या माध्यमातून, मराठा विद्यार्थ्यांना विविध शिष्यवृत्ती दिल्या जात आहेत. अण्णासाहेब पाटील वित्तीय विकास महामंडळाच्या माध्यमातून, हजारो मराठा तरुण उद्योजक बनले. या योजनेतील कर्ज मर्यादा 10 लाख रुपयांवरून 15 लाख रुपये करण्यात आली. मराठा विद्यार्थ्यांना वसतिगृह भत्ते देखील दिले जात आहेत. सरकारने केलेले हे सर्व प्रयत्न मराठा समाजासमोर स्पष्ट आहेत,” असे शिंदे म्हणाले.
भाजपचा सवाल, महाविकास आघाडी शांत का आहे?
ओबीसी कोट्याअंतर्गत मराठा आरक्षणाची मागणी करत मनोज जरांगे-पाटील यांनी प्रचंड शक्तीप्रदर्शन केले असताना, भाजपने या मुद्द्यावर भाजप, उद्धव ठाकरे यांच्या नेतृत्वाखालील शिवसेना (उबाठा) आणि शरद पवार यांच्या नेतृत्वाखालील राष्ट्रवादी (एसपी) यांचा समावेश असलेल्या विरोधी महाविकास आघाडीच्या मौनावर प्रश्नचिन्ह उपस्थित केले.
“उद्धव ठाकरे, शरद पवार आणि काँग्रेस, ज्यांनी महाविकास आघाडीच्या राजवटीत मराठा समाजाकडे दुर्लक्ष केले,” असे महाराष्ट्र भाजपचे मुख्य प्रवक्ते केशव उपाध्ये म्हणाले.
“मुंबईतील मराठा समाजाचे आंदोलन निःसंशयपणे शांततापूर्ण आणि ऐतिहासिक असेल,” असे ते म्हणाले.
“आजही, हे तिघेही फक्त राजकारण करण्याचा प्रयत्न करत आहेत. जरांगे पाटील यांना ओबीसी कोट्यातून आरक्षण देण्याच्या मागणीवर ते मौन बाळगून आहेत. आता, या पक्षांनी त्यांची भूमिका स्पष्ट करावी. भाजपची भूमिका अशी आहे की ओबीसी कोट्यावर परिणाम न करता मराठा समाजाला आरक्षण दिले पाहिजे,” असे ते पुढे म्हणाले.
“जरंगे-पाटील यांना लोकशाहीत सरकारवर टीका करण्याचा अधिकार आहे, परंतु आता शरद पवार, उद्धव ठाकरे आणि काँग्रेस पक्षाकडून त्यांच्या मागण्यांबाबत स्पष्टता येणे आवश्यक आहे,” असे उपाध्ये म्हणाले.
भाजपच्या मुख्य प्रवक्त्यांनी निदर्शनास आणून दिले की महाराष्ट्राचे मुख्यमंत्री देवेंद्र फडणवीस आणि महायुती हे मराठा समाजाच्या हितासाठी सहानुभूती दाखवत होते.
महाविकास आघाडीची सरकारवर टीका
विरोधी पक्ष महाविकास आघाडीने शुक्रवारी महायुती सरकारवर मराठा समाजाला आरक्षण देण्याची “इच्छाशक्तीचा अभाव” असल्याचा आरोप केला आणि महाराष्ट्राचे मुख्यमंत्री देवेंद्र फडणवीस यांच्यावर टीका केली.
“मराठा आंदोलक दहशतवादी नाहीत. ते मुंबईत त्यांच्या कायदेशीर हक्कांसाठी आले आहेत, अराजकता निर्माण करण्यासाठी नाही. जर मराठी लोक मुंबईत निदर्शने करणार नाहीत, तर सुरत किंवा गुवाहाटीमध्ये करणार का? मुंबई ही मराठी लोकांची राजधानी आहे,” असे शिवसेना (उबाठा) प्रमुख आणि माजी मुख्यमंत्री उद्धव ठाकरे म्हणाले.
“मराठा आरक्षण देण्यासाठी राजकीय इच्छाशक्तीची आवश्यकता आहे आणि तीच भाजप आणि देवेंद्र फडणवीस यांच्याकडे नाही. हा आजचा प्रश्न नाही तर अनेक वर्षांपासून प्रलंबित असलेली मागणी आहे. सर्वोच्च न्यायालयात परिस्थितीजन्य माहिती न दिल्याने भाजप आणि फडणवीस सरकारने मराठा समाजाला दिलेले आरक्षण गमावले. जर तुम्ही आम्हाला सत्ता दिली तर आम्ही 7 दिवसांत मराठा आरक्षण देऊ अशी गर्जना करणाऱ्या फडणवीसांच्या घोषणेचे काय झाले?”, असा सवाल प्रदेश काँग्रेस प्रमुख हर्षवर्धन सपकाळ यांनी केला.
सपकाळ म्हणाले की, मराठा समाजाने तीन महिन्यांपूर्वी मुंबईत आंदोलन करण्याची घोषणा केली होती. परंतु सरकारने या तीन महिन्यांत कोणताही पुढाकार घेतला नाही. आता मराठा समाजाला रोखले जात आहे, प्रथम परवानगी देण्यात आली नाही, नंतर फक्त एका दिवसासाठी परवानगी देण्यात आली. मुंबईतील वाहतूक व्यवस्था आणि परिस्थिती बिघडल्याचा दावा केला जात आहे. परंतु यासाठी भाजप सरकार जबाबदार आहे. सरकार तीन महिने झोपले होते का? मुंबईतील परिस्थितीसाठी मराठा आंदोलकांना बदनाम करू नका,” असे सपकाळ म्हणाले.
