पाणसाप : दिवड

भारतात अगदी सर्वत्र आणि सहज दिसणाऱ्या सापांपैकी हा एक साप. हा साप नद्या, तलाव आणि मोठी पाणथळं अशा गोड्या पाण्यात हा साप आपल्याला पाहायला मिळतो. पाऊस पडायला सुरूवात झाली आणि सगळीकडे पाणी भरायला लागलं की हे साप आपल्याला सहज दिसतात. 

बुद्धीबळाच्या पटलासारखं आकर्षक रूप

2 ते 5 फूटाचा हा साप काळसर, हिरवट आणि पिवळसर रंगाचा असतो. त्याच्या अंगावर पांढरे ठिपके असतात. ही नक्षी काहीशी बुद्धीबळाच्या पटासारखी दिसते. म्हणूनच याचे इंग्रजी नाव ‘checkered keelback’ असं आहे. मराठीच त्याला पाणसाप किंवा दिवड म्हणून संबोधलं जातं. त्याचे डोळे बटबटीत आणि बुबुळे गोलाकार असतात. डोळ्यामागे एक तिरकी काळी रेघ असते. या सापाची नजर तीक्ष्ण नसते. त्याला विशिष्ट् अंतरापर्यतच व्यवस्थित दिसते.  ठराविक अंतरा पलिकडचं त्याला काही दिसत नाही. 

दिवडचं भक्ष्य

हा साप दिवसा आणि रात्रीसुद्धा ॲक्टिव असतो. मासे, बेडूक, पाण्यातले कीटक हा त्याचा मुख्य आहार असतो. लहान पिल्लांच्या स्वरूपात असताना हा साप मास्यांची पिल्ले किंवा बेडक्यांची लहान पिल्ले खाऊन वाढतात.

बिनविषारी पण वेदनादायी दंश

याचा स्वभाव प्रचंड तापट असतो. ते खूप जोरात दंश करतात. हे साप बिनविषारी असले तरी त्यांच्या दंशानंतर खूप वेदना होतात. 

हा साप चिडला की डोके वर काढतो आणि मानेकडचा भाग रूंदावतो. त्याच्या या क्रियेमुळे त्याने फणा काढल्याचा भास होतो आणि तो साधा दिवड नसून, नाग आहे असा समज होतो. 

या सापाला हातात पकडल्यावर तो अतिशय घाण वासाचा स्त्राव आपल्या हातावर सोडतो. 

या सापाविषयी एक गैरसमज आहे की, या सापाने पाण्यात आपल्याला दंश केला तर त्याचे विष अंगात चढत नाही. मात्र, पाण्याबाहेर आपल्याला दंश केलं तर माणून काही वेळात मरतो. मात्र, यात काहिही तथ्य नाही. हा साप बिनविषारी असून त्याने कुठेही सर्पदंश केला तर फक्त वेदना होतात. 

हिवाळा विणीचा हंगाम

हिवाळ्यात या सापाची मादी अंदाजे 30 ते 90 अंडी घालते. साधारण दोन महिने ती अंड्याच्या बाजूला राहून त्यां अंड्याचे रक्षण करते. 

जीभेच्या साहय्याने वास ओळखणे

सापाला नाकपुड्या असल्यामुळे तो सहज श्वसन करू शकतो. पण त्याला वास ओळखता येत नाहीत. वास ओळखण्यासाठी तो आपली जीभ सतत आत बाहेर करत असतो. त्यासाठी त्याला तोंड उघडावं लागत नाही. त्याचा वरचा जबडा आणि खालचा जबडा जिथे मिळतो तिथे एक फट असते. त्यातून तो आपली जीभ आत बाहेर करतो. जेव्हा साप त्याची दूभंगलेली जीभ बाहेर काढतो तेव्हा हवेतील सूक्ष्म कण त्या जिभेवर घेऊन जबड्याच्या आत असलेल्या एका खास अवयवापर्यंत पोहोचवतो आणि मग त्याला त्या पदार्थाचा वास समजतो. 

ताडोबा व्याघ्र प्रकल्पात घडले दर्शन

हा साप बऱ्याच वेळेला तळ्यात बघितला होता, पण त्याचे फोटो काढता आले नव्हते. शहरात जेव्हा साप पकडले जातात तेव्हा त्यात नाग, अजगर, घोणस, मण्यार असे मोठे किंवा विषारी साप असले की त्यांचं फोटोसेशन आवर्जून केलं जातं. मात्र हा साप एवढा सहज पाहायला मिळतो की, संग्रहासाठी त्याचे फोटो काढले पाहिजे यावर कोणी लक्ष देत नाही. 

नुकताच ताडोबा व्याघ्र प्रकल्पाला भेट दिली होती तेव्हा जंगलाच्या आत बरेच फोटोसेशन केलं होतं. या जंगलात MTDC च्या आवाराच्या मागे, मोहर्ली गावामागे मोठा तलाव आहे. मागच्या ऑगस्ट महिन्यात तो तलाव पाण्याने काठोकाठ भरला होता.  आता मे महिन्यात मात्र पाणी अगदी आत खोलवर गेले होते. सगळीकडे चिखल सुकला होता आणि पाण्याची काही मोजकी डबकी उरली होती. या डबक्यांमधे उघड्या चोचीचे करकोचे मोठ्या संख्येने उतरले होते. खरंतर आम्ही त्याचं निरीक्षण करायला गेलो होतो. त्यावेळी एका डबक्याच्या काठाला हा दिवड आम्हाला दिसला. त्याचे अर्धे शरीर चिखलाच्या आत फटीत होते आणि तोंडाचा काही भागच बाहेर दिसत होता. त्याला आमची चाहुल लागल्यामुळे तो आपली जीभ आत-बाहेर करु लागला.

मी आधी त्याच्या गोलाकार बुबूळ असलेल्या बटबटीत डोळ्यांचे फोटो काढले. त्यानंतरच त्याच्या दूभंगलेल्या जिभेचे फोटो काढू लागलो. पण त्याचा जीभ आत-बाहेर करण्याचा वेग जास्त होता. अनेक फोटो काढले पण ते हुबेहुब टिपता येतच नव्हतं. शेवटी मी त्याच्या तोंडा समोर जाऊन झोपलो आणि त्याच्या बाहेर येणाऱ्या जिभेची वाट बघू लागलो. दोन – तीन वेळा प्रयत्न केल्यावर मात्र हवा तसा त्या दिवडचा त्याच्या दूभंगलेल्या जिभेसह फोटो टिपता आला.