भारतीय दुग्ध उत्पादन क्षेत्र, भाग – 5
A1 आणि A2 दूध: नेमका फरक काय?
A1 आणि A2 या दुधाच्या प्रकारांमधील मुख्य फरक त्यांच्यात असलेल्या प्रथिनांच्या संरचनेत आहे. दुधामधील केसीन (Casein) नावाच्या प्रथिनांच्या वेगवेगळ्या प्रकारांमधील रासायनिक जडणघडणीतील सूक्ष्म फरकावर आधारित त्या प्रथिनाचे A1 आणि A2 हे दोन प्रकार असतात. अगदी सोपं करून सांगायचं तर, A1 दुधात एका विशिष्ट प्रकारचे म्हणजे A1 प्रकारचे बीटा-केसीन प्रथिन असते, तर A2 दुधात A2 प्रकारचे बीटा-केसीन प्रथिन असते. या फरकाचा परिणाम त्या त्या प्रकारच्या दुधाचे पोषणमूल्य आणि इतर गुणधर्मांवर होतो.
शास्त्रज्ञ आणि तज्ज्ञ अजून ठाम निष्कर्षावर नाही
दुसरा फरक, A2 दूध पारंपरिक भारतीय (देशी) प्रजातींच्या गायी व म्हशींच्या दुधात आढळते. आणि ते अधिक पोषक असून पचायलाही A1 पेक्षा सोपे आहे, असे मानले जाते. A1 प्रकारचे प्रथिन विदेशी प्रजातींच्या गायींच्या दुधात आढळते. काही संशोधनांत असे आढळून आले आहे की, A1 दुधाचा दीर्घकालीन वापर केल्याने अपचन, पचनमार्गाची सूज, आणि अल्सर यासारखे त्रास होऊ शकतात. तर दुसऱ्या बाजूला, A2 दूध पचनासाठी अधिक फायदेशीर मानले जाते. त्यामुळे ते आरोग्यासाठी अधिक सुरक्षित आहे, असाही दावा केला जातो. परंतु हेही लक्षात घ्यायला हवे की, काही शास्त्रज्ञ आणि तज्ज्ञ अजूनही याबद्दल कुठल्याही ठाम निष्कर्षावर पोहोचलेले नाहीत,
A2 दूध उत्पादित करण्यात अडचणी
तिसरा महत्त्वाचा फरक असा आहे की, सध्याच्या आधुनिक आणि मोठ्या प्रमाणावर केल्या जाणाऱ्या दूध उत्पादन प्रक्रियेमध्ये उत्पादन करण्यासाठी सोयीस्कर असलेले बहुतांश दूध A1 प्रकारचे आहे, तर A2 प्रकारचे देशी गायींचे दूध उत्पादन मोठ्या प्रमाणावर यांत्रिक पद्धतीने – म्हणजेच आर्थिकदृष्ट्या किफायतशीर पद्धतीने – उत्पादित करण्यात काही कारणांमुळे अनेक तांत्रिक अडचणी आहेत.
ग्राहक गोंधळात
अशा प्रकारे संशोधनाचे वेगवेगळे निष्कर्ष समोर आले असल्यामुळे, आणि दोन्ही प्रकारचे दूध उत्पादक आपापल्या उत्पादनाची विक्री करण्यासाठी त्याचा सोयीस्करपणे आधार घेत असल्यामुळे ग्राहक मात्र गोंधळून गेले आहेत. बाजारात उपलब्ध असलेले दोन्ही प्रकारचे दूध आणि त्याबद्दल केले जाणारे दावे यामुळे ग्राहकांच्या मनातील शंका आणि चिंता वाढत आहेत. त्यामुळे ग्राहकांना अधिक जागरूक करण्यासाठी आणि अचूक माहिती देण्यासाठी अधिक संशोधन आवश्यक आहे.
हे ही वाचा : दूध: एक पूर्ण अन्न
A2 दूधही देशी गायीपासूनच
दूध उत्पादन क्षेत्रामध्ये प्रचंड मोठ्या प्रमाणात आर्थिक हितसंबंध गुंतलेले असल्यामुळे, कळत-नकळतपणे या सगळ्या वादाला ‘A1 म्हणजे विदेशी, आरोग्याला घातक आणि A2 म्हणजे देशी, आरोग्याला उत्तम’ असे ध्रुवीकृत स्वरूप आले आहे. त्या लाटेचा फायदा देशी गाईच्या दूध व दुग्धजन्य पदार्थांच्या उत्पादकांनी घेतला नाही तरच नवल. त्यामुळे A2 दूध विकताना ते A2 दूध आहे, असे ब्रँडिंग करून आणि त्याचे आरोग्याला असलेले फायदे सांगत नेहेमीच्या गायीच्या दुधापेक्षा (50 ते 65 रुपये प्रति लिटर) चढ्या भावाने (90 ते 180 रुपये प्रति लिटर) विकायला सुरुवात झाली. यातली ग्यानबाची मेख अशी आहे की, जे नेहेमीचे दूध आहे, तेसुद्धा देशी गायीचे म्हणजे A2च आहे, फक्त त्याला तसे ब्रँडिंग केलेले नसल्यामुळे भाव कमी आहेत.
A1 आणि A2 तुपामध्ये काहीच फरक नाही!
ब्रँडिंगचा यापुढील प्रकार म्हणजे, A2 तूप! मुळात A1 आणि A2 मधील फरक हा प्रथिनांच्या रासायनिक संरचनेतील असतो. म्हणजेच दूध या स्वरूपात सेवन केले तर किंवा ज्या दुग्धजन्य पदार्थात प्रथिने मोठ्या प्रमाणात आहेत अशा पदार्थांचे सेवन केले तर, आणि तरच आरोग्यावर जो काही फरक पडायचा असेल तो पडेल. नीट लक्षात घ्या, तुपामध्ये प्रथिनांचं प्रमाण शून्य असतं आणि स्निग्ध पदार्थ (Fat) मात्र साधारण 99.7% असतात. म्हणजेच, जेव्हा दुधापासून तूप तयार केलं जातं तेव्हा A1 आणि A2 या प्रथिनांमधील फरकामुळे पडणारा फरक पाडणारा ‘प्रथिने’ हा घटक पूर्णपणे वगळला जातो! थोडक्यात, तूप हा पदार्थ घेतला की तो कुठल्याही दुधापासून बनवलेला असो, त्यात A1 आणि A2 असा फरक करणेच अशक्य आहे. कारण त्यात प्रथिने नसतातच! तर मग, प्रश्न उभा राहतो की, ‘A2 दुधापासून बनवलेलं A2 तूप’ नावाचा जो ‘अशक्य पदार्थ’ बाजारात नेहेमीच्या तुपापेक्षा (600-700 रुपये प्रति किलो) प्रचंड जास्त किमतीला (2000 ते 10000 ते अक्षरश: ‘कितीही’ रुपये प्रति किलो) विकला जातो, त्यात कितपत तथ्य आहे? अजिबात नाही!
हे ही वाचा : दुधासंबंधित समज – गैरसमज
ब्रँडिंगवरील बंदी आणि ती उठवण्याचा प्रस्ताव
हेच मूलभूत तथ्य ग्राहकांपासून लपवून ठेवून A1 किंवा A2 असे लेबल लावून दुधाची आणि तुपाची विक्री प्रचंड मोठ्या प्रमाणात होत आहे हे लक्षात आल्यामुळे FSSAI – Food Safety and Standards Association of India या भारतात अन्नसुरक्षा विषयक कायदे व नियमांची अंमलबजावणी करणाऱ्या सर्वोच्च संस्थेने 21 ऑगस्ट 2024 रोजी एक विशेष आदेश जारी करून तूप, दही इत्यादि दुग्धजन्य पदार्थ विकताना A1 किंवा A2 यापैकी कुठलाही उल्लेख करत विकण्यावर बंदी घातली. या आदेशात, ‘दूध’ विकताना नव्हे, तर “.. ‘तूप आणि दही’ विकताना A1 किंवा A2 असा उल्लेख करू नये..”, असे म्हटले आहे. तसेच “..A1 किंवा A2 हा फरक दुधातील केसीन प्रथिनामधील फरकामुळे असतो, त्यामुळे तुपाच्या बाबतीत असा उल्लेख करणे म्हणजे दिशाभूल करणे आहे, त्यामुळे Food Safety Act 2006 चा भंग होतो..” असे अतिशय स्पष्ट शब्दात म्हटले आहे, हेही इथे मुद्दाम लक्षात घ्यायला हवे! FSSAI ही संस्था अन्नविषयक जी उच्च दर्जाची मानके तयार करते आणि त्यावर आधारित कायदे व नियमावली बनवून त्यांची देशभर अंमलबजावणी करते, ती संपूर्ण कार्य-पद्धती ‘विज्ञानावर आधारित’ (‘Science Based’) असते, आणि हे त्यांच्या कामकाजाचे एक महत्त्वाचे वैशिष्ट्य मानले जाते.
या बंदीला साहजिकच दूध उत्पादकांनी विरोध केला. त्यांच्या मते, A2 दूध हे अधिक आरोग्यदायी आहे आणि त्याच्या विपणनावर बंदी घालणे अन्यायकारक आहे. झालेल्या विरोधामुळे की काय, अगदी लगेचच, म्हणजे पाचच दिवसांत, 26 ऑगस्ट रोजी एकाच ओळीचे एक विशेष पत्रक काढून FSSAI ने 21 ऑगस्टचा आदेश स्थगित केला. आता या विषयावर अधिक ठोस अध्ययन आणि चर्चा होणे अपेक्षित आहे. परंतु या क्षेत्रातील जाणकार खाजगीत सांगतात, की काहीही होणार नाही, कारण यात इतक्या मोठ्या प्रमाणात आर्थिक हितसंबंध गुंतले आहेत, की कोणालाही दुखावता येणार नाही!
याचा सरळ अर्थ, ग्राहकांनीसुद्धा दुग्धजन्य पदार्थ विकत घेताना, लेबलवर लिहिलेल्या माहितीच्या एक पाऊल पुढे जात, अधिकची शास्त्रीय माहिती घ्यायला हवी आणि त्या आधारे खरेदी करायला हवी.
सारांश
भारताच्या दुग्ध उद्योगाचे भविष्य उज्ज्वल आहे, पण त्याला अनेक आव्हानांचा सामना करावा लागेल. नवीन तंत्रज्ञान आणि संशोधनामुळे उत्पादनाची गुणवत्ता आणि प्रमाण वाढवण्याची संधी आहे. परंतु, A2 दूध व दुग्धजन्य पदार्थ, आणि दूध उत्पादनाची मानके यावर संशोधन आणि चर्चा होणे आवश्यक आहे. या प्रक्रियेमध्ये खुलेपणा ठेवणे, वैज्ञानिक निकषांच्या आधारावर निर्णय घेणे आणि ग्राहकांच्या हिताची काळजी घेणे, या गोष्टी अत्यंत महत्त्वाच्या आहेत. याद्वारे दुग्ध उद्योगाला अधिक शाश्वत व सुरक्षित बनवणे, आणि पोषणयुक्त दूध पुरविण्याच्या दिशेने प्रगती करणे गरजेचे आहे.
