ब्लॅक नेप्ड मोनार्क. दिसायला खूप सुंदर, आकर्षक असा फ्लायकॅचर वर्गातला हा पक्षी. हे पक्षी सहजसोप्या पद्धतीने उडत उडत आपलं भक्ष्य टिपत असतात, म्हणून त्यांना फ्लायकॅचर पक्षी असं म्हणतात. या वर्गातले सगळेच पक्षी दिसायला सुंदर असतात. त्यातल्या त्यात पॅराडाईज फ्लायकॅचर आणि हा ब्लॅक नेप्ड मोनार्क हे सगळ्यात सुंदर दिसणारे पक्षी आहेत.
ब्लॅक नेप्ड मोनार्क पक्षाचे रुप
या पक्षांमधील नरांचा रंग हा गडद निळा असतो. त्यांच्या मानेवर एक काळ्या मण्यासारखा मखमली ठिपका असतो. गळ्यावर अगदी कंठी घातल्याप्रमाणे काळया रंगाची अर्धी पट्टी असते. पोटाकडे मात्र हा निळा रंग फिकट होत होत अगदी पांढरट होत जातो.
या जातीतल्या माद्यांचा रंग हा धुरकट निळसर असतो. त्यांच्या पाठीवर तपकिरी रंग असतो. विशेष म्हणजे, ब्लॅक नेप्ड मोनार्क पक्षांचा रंग हा जागेप्रमाणे बदलत जातो.
ब्लॅक नेप्ड मोनार्कच्या विविध जाती
या पक्ष्यांच्या आज जगात जवळपास 24 उपजाती आढळतात. भारतातील अंदमान बेट समुहांवर यांच्या प्रत्येक बेटावर 3 ते 4 अशा वेगवेगळ्या उपजाती आढळतात.
भक्ष्याची शिकार
फ्लायकॅचर जातीतले असल्यामुळे अर्थातच यांच्या खाण्यात प्रामुख्याने कीटक असतात. हवेतल्या हवेत, उडता उडताच हे लिलयाने फुलपाखरे, माश्या, मधमाश्या, ढालकिडे, टोळ टिपतात. जर का एखादा कीटक हा आकाराने मोठा असेल तर ते त्याला आजुबाजुला असणाऱ्या झाडाच्या फांदीवर आपटून आपटून त्याचे छोटे तुकडे करून खातात.
सहसा हे पक्षी एकेकट्याने किंवा जोडीने फिरत शिकार करतात. तर काही वेळेला ते ग्रुपनं शिकार करताना पाहायला मिळते.
विणीचा हंगाम
या पक्षांचा विणीचा हंगाम हा मे ते जुलै महिन्या दरम्यान असतो. या काळात नर पक्षी आपल्या सुरेल आवाजाने मादीला साद घालतात. मादीला तो नर योग्य वाटला आणि त्यांचा वंश पुढे व्यवस्थित वाढेल याची खात्री पटल्यावरच ती त्याच्याशी जोडी जमवते. यानंतर ते घरटं बांधायला सुरुवात करतात. छोट्या झुडूपावर किंवा मोठ्या झाडाच्या खालच्या फांदीवर अंदाजे 2 ते 3 मीटर उंचीवर ते घरटे बांधतात. फांदीच्या बेचक्यामध्ये एखाद्या कपच्या आकारा एवढं त्यांचं घरटं असतं.
या घरट्याची वीण खूप घट्ट असते. ही मजबूती मिळवण्यासाठी हे पक्षी
कोळयाची जाळी, रेशिम किंवा झाडाच्या सालीचे तंतू वापरतात. घरटं आकर्षक बनवण्यासाठी ते त्याला कोळ्याच्या अंड्याच्या रिकाम्या झालेल्या पांढऱ्या पिशव्या लटकवतात.
या घरट्यात मादी 2 ते 3 पांढरट अंडी घालते. या अंड्यांना उबवण्याचे आणि पिल्लांच्या संगोपनाची जबाबदारी ही नर आणि मादी दोघेही सामायिकरित्या घेतात. तरी त्यात मादीचा सहभाग जास्त असतो. अंडी उबवण्याचा काळ अंदाजे 15 दिवस असतो. पिल्लांना वाढवण्याचा काळ हा 10 ते 12 दिवस असतो. घरट्यातील पिल्लांना दर 10 ते 15 मिनिटांनी अन्न भरवले जाते. जसजशी ही पिल्ले मोठी होत जातात, तस-तसा हा काळ कमी – कमी होत जातो. या पिल्लांची वाढ झपाट्याने होते. 10 ते 12 दिवसांनंतर या पिल्लांना घरट्यांतील जागा कमी पडू लागते.
सिंमेटच्या गर्दीत ब्लॅक नेप्ड मोनार्कचं दर्शन दुर्लभ
अतिशय दाट झाडीत हे पक्षी राहतात. अतिशय लाजाळू असतात. त्यामुळे त्यांना घनदाट जंगलात शोधणे कठीण काम असते. डोंगरातील दाट झाडीच्या ठिकाणी आणि त्यातही आजुबाजुला पाणी असलेल्या ठिकाणी हे आपल्याला सापडू शकतात. पूर्वी येऊरला, बोरीवलीच्या संजय गांधी राष्ट्रीय उद्यानात किंवा कर्नाळा पक्षी अभयारण्यात गेलो की, हे पक्षी अगदी हमखास दिसायचे. पण आता मात्र या पक्षांना शोधायला खास जागा निवडायला लागते. त्यामुळे या पक्षांचे चांगले फोटो काढायला मिळणं तर आणखीनच कठीण आहे.
बेसुमार जंगलतोड आणि जंगलामध्ये अतिक्रमणामुळे अनेक सुंदर पक्षी जे पूर्वी सहज दिसायचे ते आता सहजासहजी दिसत नाहीत. किंवा त्यांना बघायला लांबच्या अभयारण्यांना भेट द्यावी लागते.
गेल्या वर्षी कल्याणजवळच्या गांधारी नदीच्या जंगलात या पक्ष्याच्या जोडीला लांबवरून दुर्बिणीने बघितलं. बऱ्याच दिवसांनी या पक्ष्याला बघितल्यामुळे खरोखरच आनंद झाला. पण सध्याच्या बातमीनुसार त्या जागासुद्धा बिल्डरने विकत घेऊन, तिथे मोठा ‘प्रोजेक्ट’ होणार आहे. म्हणून तिकडूनही या पक्षाला आता स्थलांतरण करावं लागणार आहे.
पेंच आणि ताडोबा व्याघ्र प्रकल्पामध्ये घडलं दर्शन
या वर्षी मध्य प्रदेशातील पेंच व्याघ्र प्रकल्प आणि महाराष्ट्रातील ताडोबा व्याघ्र प्रकल्पाला भेट दिली होती. त्या पेंचला आमच्या रिसॉर्ट्च्या मागे पाण्याची मोठी टाकी होती आणि त्याच्या बाजूला जांभळाची दाट झाडी होती. त्या ठिकाणी दुपारी पक्ष्यांची पाणी पिण्याकरता मोठी गर्दी व्हायची. त्यामुळे अगदी खोलीत बसून छान पक्षीनिरीक्षण करता यायचं. मात्र ती टाकी उंचावर असल्यामुळे फोटो काढता येत नव्हते.
ताडोबाच्या जंगलामध्ये मात्र पाणवठ्यावर आणि बांबूच्या बनात पक्ष्यांची कायम वर्दळ असते. अशाच एका पाणवठ्यावर या ब्लॅक नेप्ड मोनार्कची धावपळ आणि अंघोळीचे क्षण आम्हाला टिपता आले.
