गाठ मग ती शरीरावर कुठेही असली तरी आपल्या मनात सर्वप्रथम विचार येतो तो कॅन्सरचा. बऱ्याचदा इतर कुठल्याही कारणासाठी जेव्हा सोनोग्राफी केली जाते त्यावेळेला त्या सोनोग्राफीमध्ये लक्षात येते की गर्भाशयावर गाठ आहे. मग तो रिपोर्ट आपल्या डॉक्टरांना दाखवेपर्यंत मनामध्ये टेन्शन राहते. आणि डॉक्टर अगदी सहजपणे सांगतात की “या फायब्रॉइडच्या गाठी आहेत. चिंता करू नका”. काय असतात या फायब्रॉइडच्या (Fibroid ) गाठी हे आज सविस्तरपणे समजून घेऊया.
फायब्रॉईड म्हणजे काय?
फायब्रॉईड म्हणजे गर्भाशयाच्या भिंतीमध्ये तयार होणारी मांसल गाठ. याला यूटेराईन मायोमा (Uterine Myoma) किंवा लियोमायोमा (Leiomyoma) असेही म्हणतात.
या गाठी कोणत्याही आकाराच्या असू शकतात. त्या एका छोट्या बियाइतक्या असू शकतात किंवा मोठ्या संत्र्यासारख्याही होऊ शकतात.
अनेक महिलांना फायब्रॉईड असते, पण त्याची लक्षणे सहसा दिसत नाहीत. मग असे अचानक एखाद्या तपासणीत समजते की आपल्या गर्भाशयात गाठ आहे.
मात्र काही जणींमध्ये याच्या लक्षणांमुळेच तपासणी केली जाते.
फायब्रॉईडचे प्रकार
गर्भाशय म्हणजे एक अतिशय मांसल अशी पिशवी असते ज्यामध्ये गर्भ वाढतो. गर्भाशयात फायब्रॉईड नक्की कुठे वाढते यावरून त्याचे वेगवेगळे प्रकार असतात –
- इंट्राम्युरल फायब्रॉईड (Intramural Fibroid) – गर्भाशयाच्या मुख्य स्नायू स्तरामध्ये वाढणारी सर्वसामान्य प्रकारची गाठ.
- सबम्युकोजल फायब्रॉईड (Submucosal Fibroid) – गर्भाशयाच्या आतील स्तराखाली वाढणारी गाठ, जी पाळी अनियमित करते. ही गाठ गर्भाशयाच्या पोकळीमध्ये वाढताना दिसते.
- सबसिरोजल फायब्रॉईड (Subserosal Fibroid) – गर्भाशयाच्या बाहेरील भागात वाढणारी गाठ, ज्यामुळे पोट मोठे झाल्यासारखे वाटू शकते.
- पेडन्क्युलेटेड फायब्रॉईड (Pedunculated Fibroid) – फायब्रॉईड एका देठावर एखाद्या फळासारखे वाढत असते आणि गर्भाशयाला पूर्णपणे चिकटलेले नसते.
फायब्रॉईड होण्याची कारणे काय आहेत?
फायब्रॉईड का होतात हे नेमके कारण अजून विज्ञानाला सांगता येत नाही, पण काही प्रमुख कारणे खालीलप्रमाणे आहेत –
हार्मोन्स – इस्ट्रोजेन आणि प्रोजेस्टेरॉन हे स्त्री-हार्मोन्स फायब्रॉईडच्या वाढीस कारणीभूत ठरतात. त्यामुळे पाळी थांबल्यानंतर फायब्रॉइडचा आकार कमी होऊन जातो.
अनुवांशिकता (Genetics) – आई किंवा बहिणीला फायब्रॉईड असल्यास तुम्हालाही होण्याची शक्यता असते.
लठ्ठपणा – जास्त वजन असल्यास फायब्रॉईड होण्याचा धोका वाढतो.
आहार – जास्त प्रक्रिया केलेले पदार्थ, जंक फूड, आणि जास्त रेड मीट खाणाऱ्यांमध्ये फायब्रॉईड होण्याचे प्रमाण जास्त असते.
विटामिन डी ची कमतरता – असल्यास शक्यता वाढते.
मदिरा सेवन – अगदी बियर देखील घेत असल्यास शक्यता वाढते.
हे ही वाचा : ओव्हेरियन सिस्ट कारणे आणि लक्षणे
फायब्रॉईडची लक्षणे कोणती?
अनेक महिलांना फायब्रॉईड असूनही कोणतीही लक्षणे जाणवत नाहीत. फायब्रॉइड कोणत्या प्रकारचे आहे आणि त्याचा आकार काय आहे यावरून त्याची लक्षणे दिसणार की नाही हे ठरते.
काही महिलांमध्ये पुढील त्रास होऊ शकतो –
पाळी खूप दिवस चालणे किंवा जास्त रक्तस्त्राव होणे
मासिक पाळीदरम्यान किंवा नंतरही पोटदुखी
पोट फुगल्यासारखे वाटणे
वारंवार लघवी लागणे
पाठदुखी किंवा पायात वेदना
गर्भधारणेत अडथळा येणे
जर पाळी खूप अनियमित होत असेल किंवा रक्तस्त्राव खूप वाढला असेल तर डॉक्टरांचा सल्ला अवश्य घ्या.
फायब्रॉईडचे परिणाम काय असू शकतात?
🔸 रक्तक्षय (Anemia) – जास्त रक्तस्त्रावामुळे शरीरात हिमोग्लोबिनची कमतरता होऊ शकते.
🔸 मूत्राशयावर दाब येणे – फायब्रॉईड मोठे झाल्यास वारंवार लघवी लागण्याचा त्रास होऊ शकतो.
🔸 गर्भधारणेवर परिणाम – काही फायब्रॉईडमुळे गर्भधारणा होण्यास अडचण येऊ शकते .
🔸 गर्भपात किंवा अकाली प्रसूती – मोठ्या फायब्रॉईडमुळे गर्भ वाढण्यात समस्या येऊ शकते.
फायब्रॉईडचे निदान कसे केले जाते?
डॉक्टर खालील चाचण्या करून फायब्रॉईडचे निदान करतात –
सोनोग्राफी (Ultrasound) – फायब्रॉईडचा आकार आणि संख्या यामुळे समजते.
एमआरआय (MRI) – फायब्रॉईड किती खोलवर आहे ते समजण्यासाठी ही तपासणी केली जाऊ शकते.
हीस्टेरोस्कोपी (Hysteroscopy) – गर्भाशयाच्या आतील फायब्रॉईड शोधण्यासाठी किंवा काढण्यासाठी उपयोग होतो.
या सर्वसाधारण तपासण्या आहेत.
फायब्रॉईडवरील उपचार कोणते?
फायब्रॉईडच्या आकार, प्रकार आणि लक्षणांवर उपचार अवलंबून असतात.
जर काहीच त्रास नसेल तर नियमितपणे सोनोग्राफी करून त्यांच्या आकारावर लक्ष ठेवले जाते किंवा एखाद्या नवीन लक्षण निर्माण झाले तरच त्यावर उपचार करण्याचा निर्णय घेतला जातो.
औषधोपचार
हार्मोनल गोळ्या – फायब्रॉईडची वाढ रोखण्यासाठी या उपयुक्त ठरू शकतात.
गोनाडोट्रॉपिन रीलिजिंग हार्मोन (GnRH) इगोनिस्ट– शरीरातील स्त्री हार्मोन्स कमी करून फायब्रॉईड लहान करण्यासाठी.
रक्त वाढीच्या गोळ्या – रक्तक्षय असल्यास या आवश्यक असतात.
शस्त्रक्रिया (Surgery)
जर फायब्रॉईड खूप मोठे असेल किंवा गर्भधारणेत अडथळा आणत असेल, तर ऑपरेशन करावे लागते.
मायोमेक्टॉमी (Myomectomy) – ही केवळ फायब्रॉईड काढून गर्भाशय वाचवण्याची प्रक्रिया आहे.
हायस्टेरेक्टॉमी (Hysterectomy) – गर्भाशय पूर्णपणे काढून टाकण्याची प्रक्रिया (फक्त गंभीर प्रकरणांमध्ये हे केले जाते).
इतर पर्याय
यूटरिन आर्टरी एम्बोलायझेशन (UAE) – फायब्रॉईडला रक्तपुरवठा कमी करून त्याचा आकार लहान केला जातो.
MRI-guided Focused Ultrasound Surgery (FUS) – फायब्रॉईड तीव्र आवाजाद्वारे गरम करून नष्ट केला जातो.
हे व असे विविध प्रकारचे उपचार उपलब्ध आहेत मात्र त्यांची गरज असेल तरच ते केले जातात.
फायब्रॉईड टाळण्यासाठी काय करावे?
आरोग्यदायी आहार घ्या – हिरव्या भाज्या, फळे, फायबरयुक्त पदार्थ खा.
लठ्ठपणा टाळा – वजन जास्त वाढू देऊ नका.
व्यायाम करा – नियमित चालणे, योगासन फायदेशीर ठरते.
जंक फूड आणि प्रक्रिया केलेले पदार्थ कमी खा.
स्ट्रेस कमी ठेवा – ध्यान, योग आणि पुरेशी झोप घ्या.
शेवटी लक्षात ठेवा –
फायब्रॉईड असणे ही सामान्य बाब आहे आणि बऱ्याच वेळा ते उपचाराशिवायही कमी होतात.
तुमच्यात याविषयी काही लक्षणे जाणवत असतील, तर डॉक्टरांचा सल्ला अवश्य घ्या.
आणि घाबरू नका! फायब्रॉईड हा आजार पूर्णपणे टाळता येत नसला तरी योग्य उपचाराने बरा करता येतो.
