कंदील माशी. नावावरुन आपल्या ही एखादी माशी असावी असं वाटेल. पण ही माशी नसून ती ‘बग’ किंवा ‘ढेकणे’ च्या कुळातला किडा आहे. इंग्रजीमध्ये तिला ‘लॅंटर्न फ्लाय’ असं म्हणतात. नावावरुन ती माशी असल्याचा भास होतो पण ती दिसते मात्र फुलपाखरासारखी किंवा पतंगासारखी.
कंदील माशीचं रूप
विविध प्रकाराच्या फुलपाखरांसारखीच कंदील माशी सुद्धा उठावदार आणि आकर्षक रंगामध्ये असते. त्यांच्या अंगावर जाळीदार, ठिपक्यांची नक्षी असते. या कीटकांचं लांबलचक नाक हे त्याचं ठळक वैशिष्ट्य आहे. कारण त्यांचं नाक हे त्यांच्या शरिराच्या आकारापेक्षाही लांब असतं. ते भडक रंगाचं आणि वरच्या बाजुला वळलेलं असतं. आपल्या जंगलात फार कमी दिसते पण दक्षिणेमधल्या जंगलांमध्ये तिचा वावर सर्रास आढळतो.
कंदील माशी संदर्भातील गैरसमज
या कंदील माशीच्या बाबत अचाट गैरसमज आहेत. या किटकांचं नाक प्रकाशमान होतं. दुसरा म्हणजे हा किड्याने माणसाचा चावा घेतल्यावर माणसाचा लागलीच मृत्यू होतो. अर्थातच हे निव्वळ भ्रम आहेत. कारण हा किटक ढेकणे किड्यांच्या वर्गातला आहे. या किटकाचे नाक लांब भासत असलं तरी तो तोंडाचा भाग आहे. आणि त्याचा उपयोग ते फक्त झाड्याच्या खोडातील रस पिण्यापुरताच करु शकतात. त्यामुळे तो माणसाला चावाच घेऊ शकत नाही.
जगात इतरत्र सापडणाऱ्या काही जातीत मात्र हे किडे झाडातील जो रस पितात तो काहीसा उग्र आणि विषारी असतो. ही द्र्व्ये त्यांच्या शरीरावर साठवली जातात. जेव्हा या किड्यांना धोका जाणवतो तेव्हा ते हा उग्र आणि विषारी द्रव्ये फवारुन स्वत:चा बचाव करतात.
या किटकांच्या तोंडाची रचना
या किटक वर्गाची पंखांबाबत आणि त्यांच्या तोंडाच्या अवयवाबाबत खास वैशिष्ट्ये असतात. तोंडाच्या अवयवाचे दोन भाग असतात. एक भाग कठीण असून त्याचा उपयोग ते झाडाचे खोड कुरतडण्यासाठी किंवा एखादया करवतीसारखे ते खोड कापण्यासाठी करतात. तर दुसरा भाग म्हणजे दोन नलिका असतात. एका नलिकेतून झाडाचा रस शोषला जातो तर दुसरी नलिका मात्र लाळ निर्माण करण्यासाठी असते.
पंखांचे थर
या किटकांचे पंख जरी वरून दोनच दिसत असले तरी त्यांना एकूण 4 पंख असतात. पंखांची वरची जोडी जरा जाड आणि लवचिक असते. यावरच रंगबेरंगी रंग आणि नक्षी असते. खालची जोडी मात्र सहसा अर्धपारदर्शक असून तलम असते आणि त्यांची घडी घालून ती वरच्या पंखांच्या जोडीखाली लपवली जाते.
केरळच्या अरालम अभयारण्यामध्ये घडलं दर्शन
कंदील माशीला मी सगळ्यात पहिल्यांदा केरळच्या अरालम अभयारण्यामध्ये पाहिलेलं. या अभयारण्यात आम्ही खास ‘बटरफ्लाय मीट’ ला गेलेलो म्हणून आमचा सगळा फोकस फुलपाखरं शोधण्यावर होता. एका झाडावर तीन बुश फुलपाखरं डिंक शोषणू घेत होती. त्याच्या बाजुलाच एक ग्रे काऊंट फुलपाखरू होतं. त्याचं निरीक्षण करत फोटो काढण्यामध्ये आम्ही गुंग होतो. त्याचवेळी आम्हाला खोडाच्या मागच्या बाजुला रंगीबेरंगी फुलपाखरू दिसलं. निरखून पाहिल्यावर लक्षात आलं की त्याचं नाक हे खूप लांब आहे. मग समजलं की ते फुलपाखरू नसून एक किटक आहे. हा किटक खूपच वर बसल्यामुळे त्याचा फक्त रेकॉर्ड शॉट काढून ठेवला. पण त्यासंदर्भातली जास्त माहिती मिळाली नाही. घरी आल्यावर यासंदर्भात सर्च करुन माहिती मिळवली.
आपल्याकडच्या जंगलात त्याचा जास्त वावर नाहीये म्हणून त्याचं कधी दर्शन झालं नाही. मात्र या वर्षीच्या गोवा येथील ‘बटरफ्लाय मीट’मध्ये परत त्याचं दर्शन झालं. बोंडला अभयारण्यामधे आम्ही अगदी पहाटे पोहोचलो होतो. त्यामुळे अगदी सकाळी आम्ही जेव्हा बाहेर पडलो तेव्हा मला एका झाडाच्या खोडावर हा किटक अगदी खाली बसलेला दिसला. अर्थातच त्यामुळे आम्हाला त्याचे अगदी जवळून आणि सगळ्या बाजूने छायाचित्रण करता आले. त्याच्या निळ्याशार जाळीदार पंखांवर उठावदार जर्द पिवळे मोठे ठिपके होते. त्याचे नाक लांबलचक होते. आणि त्याच्या खालच्या बाजूला अगदी लालभडक रंग होता. त्याने आपले पंख शरीरावर एखाद्या छपरासारखे ओढले होते. या किड्यानेसुद्धा फोटोसेशनच्या वेळी पुर्ण सहकार्य केलं. अगदी न हलता तो शेवटपर्यंत शांत बसून होता.
आता सध्या मात्र मी आपल्या महाराष्ट्रात मिळणाऱ्या कंदील माशीच्या शोधात आहे. या किड्याची खासियत म्हणजे त्याचे नाक लांबलचक तर असतेच पण त्याच्या टोकाला एक शेंगदाण्यासारखा फुगीर भाग असतो आणि त्यामुळे अर्थातच विचित्र आणि विनोदी दिसतो.
